برای آنان که با دعا و مناجات انس و الفتی دارند، «مفاتیح الجنان» مجموعه‌ای از زیباترین ادعیه با مضامینی ژرف و لحنی دلنشین از معصومان(علیهم السلام) است که دل دوستداران نیایش با معبود را به سوی خود جلب می‌کند. کتابی که زوایای گوناگون آن، همگان را به سوی خود می‌کشد و از چشمه جوشان معارف الهی سیراب می‌کند. شیخ عباس قمی یا محدث قمی، پدیدآور این گوهرهای گرانبها است. «سفینةالبحار و مدینةالحکم و‌الآثار» نیز مهم‌ترین و معروف‌ترین اثر پیرامون «بحارالأنوار» است که توسط این عالم بزرگوار گردآوری شده‌ است. این اثر چندی پیش توسط گروه حدیث‌پژوهی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی احیا و تصحیح شد.

این عالم فرزانه، پس از سال‌ها مجاهدت و تلاش برای احیای معارف الهی، سرانجام در روز 23 ذی‌الحجه سال 1359 هجری مصادف با اول بهمن سال 1319 هجری شمسی، درگذشت. در آستانه درگذشت این عالم ربانی با حجت‌الاسلام محمد حسن زبری قاینی مدیر گروه حدیث‌پژوهی بنیاد پژوهش‌های اسلامی به گفت‌وگو نشسته‌ایم که در ادامه می‌خوانیم.

شخصیت شیخ عباس قمی چگونه بود؟

شیخ عباس قمی در سال 1254 هجری شمسی در شهر مقدس قم به دنیا آمد. پدر بزرگوارش مرحوم «حاج محمد رضا قمی» یک کاسب معمولی، ولی متدین و معروف به تقوا و پرهیزکاری بود. مادرش نیز بانویی پارسا و باتقوا بود به گونه‌ای که محدث قمی بخش مهمی از موفقیت‌هایش را معلول زحمات مادر دانسته و از نماز اول وقت و تقید به نافله شب و وضو داشتن به هنگام شیر دادنش بارها سخن رانده است. محدث قمی پس از 20 سال مجاورت حضرت رضا(علیه السلام) عازم نجف اشرف شد و به تألیف و ترویج مذهب جعفری پرداخت تا در شب سه شنبه 1352هجری قمری دار فانی را وداع گفت و پیکر وی با شکوهی بی‌نظیر با حضور علما و فضلا تشییع و در حرم امیرالمومنین(علیه السلام) به خاک سپرده شد.

این عالم بزگوار در طول حیات با برکتش از محضر چه استادانی بهره‌مند شده است؟

او زندگی علمی خویش را در همان قم با خواندن مقدمات و هچنین فقه و اصول نزد برخی از علمای قم از جمله میرزا محمد ارباب آغاز کرد. شیخ عباس در سال 1316 هجری قمری روی به سوی پایتخت علمی آن روزگار، یعنی نجف اشرف نهاد و در حلقه‌های درس این شهر حضور یافت، از همین رو با علامه محدث میرزا حسین نوری آشنا شد و گمگشته خویش را در وجود او یافت و در سفر و حضر همراه او بود. دو سال بعد برای ادای فریضه حج، به مکه مکرمه و زیارت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه بقیع (علیهم السلام) مشرف شد و پس از آن برای زیارت حضرت معصومه(سلام الله علیها) و تجدید ارادت با پدر و مادر به قم بازگشت و اندکی پس از آن دوباره به نجف بازگشت تا زندگی علمی خود را پی گیرد. اینچنین بود که با علامه نوری آشنا شد و در مقابله «مستدرک الوسایل» و دیگر کتب نگاشته‌های او با ایشان همکاری کرد و همواره با ایشان بود تا آنکه در سال 1320 هجری قمری استاد محدث نوری دیده از جهان فرو بست.

در طول 4 سالی که شیخ عباس قمی در نجف سپری کرد توانست از محدث نوری اجازه نقل حدیث دریافت کند. شیخ عباس قمی در پی وفات استادش دو سال در نجف ماند و پس از آن به قم بازگشت و در مدت 7 سال در این شهر ماندگار شد. او دوباره برای ادای حج به مکه مکرمه رفت. مرحوم علامه آقا بزرگ تهرانی درباره این همدرس خویش می‌گوید: «و پیوند میان ما که از شاگردان نوری بودیم همچنان برقرار بود. بیشتر حلقه درس علما، پیرامون هم گردمان می‌آورد؛ از این رو من با شیخ عباس تا جایی پیوند ویژه‌ای داشتم که هر دو در یک حجره زندگی می‌کردیم».

در خصوص آثار به جای مانده از این عالم بزرگوار توضیحاتی بفرمایید؟

شمار آثار چاپی محدث قمی به 46 و آثار خطی او به 8 جلد می‌رسد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به «مفاتیح الجنان»، «مصباح المتهجد»، «الفوائد الرجبیه»، «بیت‌الاحزان»، «منازل‌الآخره»، «فوائد الرضویه»، «حکمة بالغه»، «الدّرة التیمیه» و ... اشاره کرد که مهمترین اثر وی «سفینة البحار ومدینة الحکم و الآثار» است.

همانگونه که می‌دانیم کتاب «سفینة البحار» از نیکوترین تألیفات این عالم بزرگوار به شمار می‌رود؛ این اثر دارای چه ویژگی‌های بارزی است؟

«سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار مع تطبیق النصوص الواردة فیها علی بحارالأنوار» معروف به «سفینة البحار»، یکی از جوامع حدیثی شیعه است که با هدف ارائه فهرستی موضوعی و مرتب شده بر اساس الفبا، احادیث کتاب بحار‌الانوار علامه مجلسی را در بیش از ۱۷۰۰ موضوع، دسته‌بندی کرده است. این اثر از مهم‌ترین تألیفات شیخ عباس قمی  به شمار می‌رود که 20 سال از زندگی خویش را در راه نگارش آن صرف کرد و خود در مقدمه این کتاب به آن اشاره کرده است. این کتاب دستیابی به روایات را برای مراجعان آسان کرده است. «سفینة البحار» فهرست و خلاصه‌ای است که تمامی درونمایه کتاب عظیم 110 جلدی «بحارالانوار» علامه مجلسی است و توانسته در میان کتب دیگر جایگاهی به دست آورد. به گفته آیت‌الله العظمی خویی با در دست داشتن این کتاب از دیگر کتب بی نیاز می‌شویم. این کتاب همان‌گونه که از نامش پیداست، کشتی کتاب بحار علامه مجلسی(رحمة الله علیه) است. این اثر در درجه اول فهرستی است برای کتاب عظیم و پرحجم بحار‌الانوار که در 25جلد تألیف شده ‌است. همچنین این کتاب خود از ماده‌ای که در کتاب علامه مجلسی وجود داشته یک تا دو حدیث مختصر آورده ‌است و ویژگی شوم این است که در هر جا که مؤلف نیاز دیده درباره برخی افراد سرشناس یا برخی رویدادها به طور مختصر توضیح داده است.

یکی از فعالیت‌های گروه حدیث پژوهی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی احیا و تصحیح آثار است و یکی از آثاری که توسط پژوهشگران این گروه تصحیح و احیا شده است کتاب «سفینة البحار» است؛ لطفاً در این خصوص توضیحاتی بفرمایید.

این کتاب از سوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در 4 جلد به نحو شایسته تصحیح و احیا شده است. این مرکز همچنین در حال ترجمه فارسی مجموعه 4 جلدی سفینةالبحار است که حاوی 60 هزار فیش است و به‌زودی به چاپ خواهد رسید.