- جناب آقای بهزاد نعمتی! جناب‌عالی به‌عنوان یکی از عناصر اصلی تدوین دائرة‌المعارف آستان قدس رضوی، ضرورت‌های تدوین این اثر را توضیح دهید.
* - «آستان قدس رضوی» به عنوان مجموعۀ حرم ملکوتی حضرت امام رضا (علیه السلام) و نهاد اداره کنندۀ آن، یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌های مقدس دنیا و جهان اسلام و نیز کهن‌ترین و مهم‌ترین تشکیلات وقفی ایران اسلامی است. این نام به یک نهاد اداری و خدماتی بزرگ غیردولتی اطلاق می‌شود که در قالب دهها معاونت، سازمان، مؤسسه و شرکت، اداره‌کنندۀ حرم مطهر و موقوفات رضوی است و مطابق اهداف و چشم‌اندازهای کلان خود و در قالب برنامه‌های تعریف شده، فعالیت‌های مختلف دینی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی دارد.
این اصطلاح از اوایل دورۀ صفویه ظاهر شده و برای اماکن متبرکه و تشکیلاتش به کار رفته است؛ اما رواج بیشتر این نام در دوره‌های متأخر بوده است. تا پیش از آن، واژههای «روضۀ مقدسۀ رضویه»، «آستان روضۀ منوره» و «آستان مقدس» رایج شده بود. آستان قدس تشکیلات کهنی دارد که ساختار، مناصب، مراسم و آیینهای آن، از ارزشهای تاریخی و فرهنگی فراوانی برخوردار است. تشکیلاتی که گام‌های اولیۀ ایجاد آن پس از شهادت حضرت رضا (علیه السلام) در حدود 1200 سال پیش در ولایت کهن طوس برداشته شد و با رویکرد و توجه فراوان شیعیان به آن، در طی 500 سال بعد چنان گسترش یافت که باعث تشکیل شهر مشهد رضوی گردید و به زودی آن را به مرکز خراسان بدل نمود.
این مجموعه دست‌کم از پانصد سال پیش تا کنون، صاحب دستگاه اداری استوار و ترتیب و شیوۀ روشن و مشخص و مستند به اسناد اصیل، در ادارۀ حرم مطهر، پذیرایی از زائران و خدمات‌رسانی به آنها و ادارۀ موقوفات بوده است و از این حیث، کهن‌ترین و شاید یگانه شاهد زندۀ تاریخ دیوانی و اداری است. استمرار تاریخی در نظم و ترتیب اداری حرم مطهر و موقوفاتش، آن را به یکی از برجسته‌ترین و اصیل‌ترین نمونه‌ها در تاریخ تمدن جهان اسلام بدل کرده است. بناهای مختلف حرم مطهر با کاربری‌های گوناگون و سبک‌های مختلف، منعکس کنندۀ تحول دوره‌های معماری اسلامی است و به عنوان یک «مجموعۀ آرامگاهی اسلامی» عمق شیفتگی و ارادت مخلصانۀ شیعیان حضرتش، در خلق و نثار جلوه‌های بدیع هنری اسلامی شیعی به پای امامشان را بیان می‌کند و بی‌شک یکی از برترین مجموعه‌ها در معماری اسلامی است. این شیفتگی و ارادت تنها به این محدود نشده و مجموعه‌ای از موقوفات اعم از اموال غیرمنقول و املاک و نیز اشیا و کتب نفیس و ارزشمند نیز در بیش از هزار سال مستمر، به این آستان وقف شده و آن را یکی از غنی‌ترین خزاین فرهنگی تبدیل کرده است. موزه‌ها و کتابخانه‌های آستان قدس جایگاه ویژه‌ای در عرصۀ فرهنگ اسلامی دارد.
افزون بر این همه، گسترش خیره‌کنندۀ پهنۀ حرم مطهر و عرصۀ فعالیت‌ها و خدمات آستان قدس رضوی در چهل سال گذشته، که در اثر استقرار حکومت اسلامی، افزایش رویکرد عمومی به بقاع متبرکه و در صدر آن حرم مطهر رضوی و استقلال مدیریتی آستان قدس رضوی به دست آمد، آستان قدس رضوی را بیش از پیش در عرصۀ فرهنگی و اجتماعی فعال و مؤثر نمود، تا جایی که حضرت امام خمینی (رحمت الله علیه) آن را مرکز ایران نامیدند و رهبر معظم انقلاب حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، نخستین سخنرانی هر سال خود با مردم را از آن جایگاه آغاز می‌کنند.
جایگاه رفیع دینی آستان قدس رضوی، غنای تاریخی و فرهنگی آن و اهمیت اجتماعی آن در عرصۀ ملی، منطقه‌ای و جهانی، باعث شد تا تدوین اثری جامع و علمی دربارۀ مجموعه به گونه‌ای که همۀ ابعاد گوناگون آن را بشناساند، در دستور کار قرار گیرد. به این منظور، بنیاد پژوهش‌های اسلامی که بازوی توانای پژوهشی آستان قدس محسوب می‌شود، انجام این رسالت را به عهده گرفت و برای نیل به این هدف، با بالاترین سطح پژوهشی و کیفیت علمی، قالب دانشنامه‌ای یا دائرة‌المعارفی را که قالب جامع و مانع و مختصر و مفید در عرضۀ دانش است را برای عرضۀ این کتاب برگزید.
- لطفاً تاریخچۀ تدوین این اثر را بیان کنید.
* - کار تدوین این دانشنامه از سال 1380 آغاز شد. در گام نخست 6 محور موضوعی شامل رجال؛ القاب، موضوعات و مشاغل؛ مکانها؛ مکتوبات؛ نفایس موزه و سازمانها برای سازمان بخشیدن به مداخل تعریف شد. در گام بعدی، مدخل‌گزینی و تنظیم ضوابط تدوین مقالات انجام گرفت و در طی یک فرایند پژوهشی طولانی، 5 هزار موضوع به عنوان فهرست اولیۀ مداخل از منابع مختلف استخراج گردید. این موضوعات و مدخل‌ها با تحقیق تکمیلی، درهم کرد و ساماندهی مجدد شد و سرانجام حدود 800 عنوان مدخل برای کل اثر به ترتیب الفبایی تنظیم و در قالب کتابچۀ مدخل‌نامه به پژوهشگران عرضه شد.
مقالات به شیوۀ الفبایی تنظیم و تدوین شده و به این ترتیب، هر موضوعی که به آستان قدس رضوی ارتباط داشته باشد، در این کتاب معرفی شده است. این معرفی نه تنها یک توصیف ساده بلکه شرح زمینۀ تاریخی موضوع و پیشینۀ آن از ابتدای شکل‌گیری حرم مطهر رضوی تا کنون است و تماماً با روش کاملاً علمی و دور از قالبهای تبلیغی، صرفاً بر اساس اسناد و مدارک معتبر تاریخی و معاصر و یا مشاهده و مصاحبه های روشمند انجام گرفته است. این کتاب از جهات گوناگون ساختاری، محتوایی، ظاهری و روند تولید و تدوین ویژگیهای منحصر به فردی دارد. مقالات پس از نگارش و ارزیابی و ویرایش علمی توسط صاحب‌نظران هر رشته، مطابق ضوابط کلی این دانشنامه یکسان‌سازی و ویرایش جامع گردید و تصاویر و اسناد لازم نیز برای گویاتر کردن مقالات به آن ضمیمه شد.
این کار نشانگر نگاه بلند و عزم جدی آستان قدس در تولید یک اثر فاخر پژوهشی است. با توجه به تخصصی بودن مباحث این اثر، نگارش برخی مقالات به صاحب‌نظران خارج از مجموعۀ آستان قدس سپرده شد که این خود باعث تعامل و نزدیکی بیشتر با این دسته محققان بود؛ در عین حال مقالات زیادی به پژوهشگران داخل بنیاد و آستان قدس واگذار شد که این خود در تقویت هویت علمی این مجموعۀ عظیم فرهنگی و ارتقای خودباوری و توان پژوهشی درون سازمانی نقشی بسیار مؤثر ایفا کرد. به طور کلی میتوان گفت که این کتاب محکم‌ترین سند اصالت، دیرینهگی و استمرار دستگاه پرشکوه آستان قدس رضوی بوده، ایمان و اعتقاد مردم این سرزمین به تجلیگاه ولایت و امامت را در طی دوازده قرن گذشته، به دقیقترین شکل روایت می‌کند. همچنین این کتاب کلید ورود به موضوعات مختلف تحقیقی و نقشه راه پژوهشگران برای تدوین آثار گوناگون در موضوع آستان قدس و حرم مطهر رضوی است.
این کتاب اولین اثر با ساختار دایرةالمعارفی موضوعی در خراسان محسوب می‌شود. جلد اول این اثر شامل حروف الف - س در سال 1393 منتشر شد و جلد دوم و پایانی آن شامل حروف ش –ی به زودی در دسترس عموم قرار خواهد گرفت. جلد اول با طراحی و صفحهآرایی ویژه و چاپ چهار رنگ نفیس گلاسه، در 616 صفحۀ رحلی و دو نوع جلد اعلا عرضه شده و از این حیث، فاخرترین کتاب منتشر شده توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامی است. جلد دوم نیز حدود 350 عنوان مقاله در حجم 700 صفحه را شامل می‌شود. مجموع دو جلد بالغ بر هشتصد مقالۀ علمی در حجم 1300 صفحه و 1000 عکس و سند است که تصویری روشن از مجموعۀ حرم مطهر و آستان قدس رضوی تا آستانۀ سال 1395 ش و پایان تولیت فقید آیت‌الله واعظ طبسی به دست می‌دهد.