به مناسبت روز 25 ذیقعده، سالروز آغاز سفر تاریخی امام رضا علیه السلام از مدینه به خراسان (سال 200 هجری قمری)، سفر تمدن ساز امام رضا علیه السلام به خراسان مورد بررسی قرار گرفت.
دکتر رضا نقدی پژوهشگر بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی (گروه فرهنگ و سیره رضوی) در مصاحبه با روزنامه وزین قدس، نکته هایی را پیرامون این سفر در به شرح ذیل اظهار نمود:
س: یکی از موضوعات مهم زندگی امام رضا علیه السلام سفر تاریخی ایشان به خراسان است. آیا بنیاد پژوهشهای اسلامی در این باره کاری انجام داده است؟
ج: بله، یکی از رسالتهای مهم بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی پژوهش پیرامون ابعاد مختلف زندگی پربار حضرت رضا علیه السلام و بارگاه منور ایشان است. به همین منظور گروهی به نام فرهنگ و سیره رضوی متشکل از کارشناسان و پژوهشگران متخصص از حوزه و دانشگاه در بنیاد مشغول فعالیت پژوهشی در این زمینه هستند. مهمترین وظیفه این گروه به عنوان مرجع علمی، تبیین سنت و سیره حضرت امام رضا علیه السلام با رویکرد طراحی سبک زندگی اسلامی است. در این ارتباط، تأمین نیازهای فرهنگی جامعه هدف با نشر کتاب و مقاله، برگزاری نشستهای تخصصی و کرسیهای نظریه پردازی، ارتقای سطح آگاهیهای زائران، مجاوران، خادمان و خانواده رضوی مرتبط با زندگانی و سیره علمی و عملی امام هشتم با نشر کتاب، نشستهای علمی- تخصصی و علمی- ترویجی، نقد آثار و... از جمله اهداف کلان این گروه به شمار میرود. از اینرو پرداختن به موضوع هجرت تاریخی امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو نیز در راستای اهداف گروه مذکور قرار میگیرد.
س: اصولاٌ چه الزامی است که مسیر حضرت بررسی گردد؟
ج: اولاً در این مسیر یادمانهایی از سفر امام علیه السلام وجود دارد که ارادتمندان و شیعیان در طول 1200 سال آن را حفظ کردهاند به مصداق چون صد آمد نود هم پیش ماست، وظیفه آستان قدس است که این میراث رضوی را احیا و در حفظ و گسترش آن بکوشد. دوم: این مسیرها و قدمگاهها به عنوان مراکز زیارتی و دعا و نیایش و گردشگری در آمده، وظیفه مذهبی و ملی است که برای گسترش تشیع و استحکام مبانی دینی این مراکز و گردشگری دینی به این مکانها و مسیرها پرداخته شود که هم خیر مادی و هم معنوی در آن است. سوم این که امام رضا علیه السلام با اعمال و رفتار خود پیامهای ارزندهای برای جامعه مسلمان به یادگار گذاشتند. که شرح و تبیین آن و سیره رضوی در این مراکز و مقامها بسیار ارزنده است.
س: گروه فرهنگ و سیره رضوی کدام مسیرها را بررسی کرده است.
ج: در زمینه مسیر هجرت تاریخی امام رضا علیه السلام مسیرهای متعددی در تحقیقات معاصر آمده است که بعضی از این مسیرها با بررسی جغرافیای راههای آن زمان و یادمانها و غیره هیچ مبنایی ندارد این اشتباهات ناشی از فقدان آگاهیهای جغرافیای تاریخی است. بنابراین بنیاد پژوهشهای اسلامی در این زمینه کتابی با نام جغرافیای تاریخ هجرت امام رضا علیه السلام از مدینه منتشر کرده است که امید است برای محققان و علاقهمندان سودمند باشد. در این کتاب برای تبیین خط سیر هجرت امام رضا علیه السلام خط سیر کلی هجرت با بهرهگیری از منابع گوناگون تاریخی معتبر سیره امام رضا علیه السلام ، حدیث، روایت و سایر منابع تاریخ دست اول برگزیده شده و سپس برای انطباق برخی از اختلافات و تناقضها، نتایج به دست آمده با منابع جغرافیای تاریخ، سیاسی و اجتماعی و همچنین تاریخهای محلی شهرهایی که امام رضا علیه السلام از آن عبور کرده و یا در آنها درنگ نمودهاند مقایسه شده است. این بررسیها نشان داد که حضرت در مسیر هجرت تاریخی خود از مدینه به مرو از طریق بصره، اهواز، فارس و سپس راه کویر یزد به سوی نیشابور، طوس، سرخس و از آنجا به مرو رفتهاند.
س: در خصوص مسیرهای دیگر هم توضیح دهید؟
ج: بله، البته راه دیگری در آن زمان متداول بود، که از مدینه به سمت کوفه، بغداد و از آنجا به سمت قم و سپس شهر ری و قومس(سمنان و دامغان) و بیهق(سبزوار)، نیشابور و طوس و سرخس و مرو بود. این راه بر خلاف آنچه در برخی منابع به عنوان مسیر هجرت امام رضا علیه السلام از مدینه به سوی مرو معرفی شده است، صحت ندارد. به عنوان مثال مأمون تأکید داشت که امام از این مسیر عبور داده نشود زیرا سه شهرهای حساس کوفه، بغداد و قم و ری که شیعیان و علویان در آنجا بودند همواره برای حکومت دردسر ساز بوده است. علاوه بر اینها مسیری که امام از بصره به فارس و یزد و خراسان آمدند همان مسیر طبیعی است که مسلمانان چه در زمان فتح خراسان و چه در زمان امویان و عباسیان به خراسان آمدند.
س: اگر ممکن است در خصوص کتاب جغرافیای تاریخ مهاجرت امام رضا علیه السلام بیشتر توضیح دهید؟
ج: این کتاب ارزشمند که توسط دکتر جلیل عرفانمنش تألیف شده است نخستین بار در سال 1374 با عنوان جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو منتشر شد. که از آن پس مورد استقبال قرار گرفت و بنابراین چند نوبت دیگر با ویرایشها و عناوین جدید چاپ شد. همچنان که گفته آمد این کتاب به صورت مستند و بر اساس مدارک و اسناد تاریخی و جغرافیایی و همچنین یادمانهای مسیر هجرت حضرت رضا علیه السلام در مسیر مدینه تا مرو در بخشهای و فصول زیر تدوین شده است: کتاب با مقدمهای در خصوص منابع و مآخذ و روش تحقیق کتاب آغاز و سپس در سرفصلهای زیر نوشته شده است: از مدینه تا بصره، از بصره تا فارس، از فارس تا یزد، از یزد تا خراسان، موضوع ولایتعهدی حضرت رضا علیه السلام و در انتها هم یادداشتهایی در خصوص راههای برید (پیک)، منابع و مآخذ کتاب و تصاویر مربوط به قدمگاههای حضرت رضا علیه السلام در شهرهای مختلف و نقشههای تهیه شده از مسیر حرکت و هجرت امام هشتم علیه السلام آورده شده است. این کتاب از سال 1374 تا 1387 در 6 نوبت چاپ و در سال 1389 هم با عنوان همگام با امام رضاعلیه السلام از مدینه تا مرو در یک نوبت و در سال 1390 هم با همین عنوان در دو نوبت به چاپ رسید، ضمن اینکه در سال 1391 نیز این کتاب توسط یکی از پژوهشگران بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی با مسایره الامام الرضا علیه السلام من المدینه الی خراسان به زبان عربی هم ترجمه شده است. کتاب مذکور در جشنوارهای متعدد برگزیده و جوایزی کسب کرده است به این ترتیب: کتاب تشویق شده در هفته کتاب- تهران 1376 ، کتاب برگزیده نخستین جشنواره کتاب امامت و ولایت- مشهد 1379، رتبه اول بخش مقاله و پژوهش دومین جشنواره سراسری فیلم کوتاه دینی رویش- مشهد 1385، کتاب برگزیده در ششمین جشنواره فرهنگی، هنری امام رضا علیه السلام همدان و مشهد آبان 1387، کتاب برتر سومین جشنواره انتخاب کتاب سال رضوی- مشهد 1389 و برگزیده هفتمین جشنواره کتاب سال رضوی مشهد 1393 از جمله عناوین کسب شده توسط این کتاب در سالهای اخیر است.
س: آیا بنیاد غیر از این کتاب، کتاب دیگری هم در این موضوع منتشر کرده است؟
ج: بله، کتابی دیگری با نام قدمگاههای امام رضا علیه السلام در نیشابور، دهسرخ و مشهد توسط اینجانب، در سال 1392 منتشر شده که جزو کتابهای سال رضوی است در این کتاب به بررسی قدمگاه امام رضا علیه السلام در مزار امامزاده محمد محروق در شهر نیشابور و نیز قدمگاه نیشابور در 23 کیلومتر شرق شهر جدید نیشابورو به مصلا و چشمه حضرت در دهسخر در پنجاه کیلومتری شرق قدمگاه نیشابور و به بررسی قدمگاه، سجده گاه و قتلگاه و غسلگاه حضرت در کنار مزارش و کوچه پنجه در محله چهارباغ مشهد و نیز بررسی تاریخی مسیر نیشابور به طوس پرداخته است.
س: چه اقدامات دیگری بنیاد پژوهشهای اسلامی در خصوص احیای جاده ولایت انجام داده است؟
ج: درباره جاده و مسیر هجرت حضرت امام رضا علیه السلام که به جاده ولایت معروف و مشهور شده است، جشنواره بینالمللی فرهنگی و هنری امام رضا علیه السلام در سالهای اخیر ورود پیدا کرده است و مسئولیت برگزاری آن نیز به سازمان میراث فرهنگی کشور سپرده شده بود که هر سال هم مقالاتی در دهه کرامت در زمینه بررسی مسیر هجرت تاریخی امام رضا علیه السلام به ایران از سوی کارشناسان و محققان مربوط ارائه و در قالب مجموعه مقالات منتشر شده است. کارشناسان بنیاد از جمله این جانب در این همایشها شرکت و مقالاتی در آن ارائه دادند. ولی در سالهای اخیر این همایش متوقف شد و نهادهای پژوهشی و اجرایی استان و دیگر استانهای مسیر مهاجرت امام رضا علیه السلام و نیز پژوهشگران آزادی که همواره دستی در احیای جاده ولایت و ابریشم داشتند از جمله راویان میراث کهن و غیره از آستان قدس درخواست کمک علمی نمودند. آستان قدس نیز کار کارشناسی آن را با توجه به مرجعیت علمی بنیاد پژوهشهای اسلامی با و تألیف کتابهای مذکور و فعالیت گروه فرهنگ و سیره رضوی، به این بنیاد واگذار کرد. در همین راستا جلسات متعددی در سا لهای 96 و 97 با کارشناسان استانداری خراسان رضوی، اداره کل میراث فرهنگی استان، استادان دانشگاه و کارشناسان بنیاد پژوهشهای اسلامی در محل این بنیاد و استانداری تشکیل و نسبت به تعیین مسیر هجرت تاریخی حضرت ثام نالحججعلیه السلام در مناطق مربوط به مسیر استان خراسان رضوی اقدام و نتیجه این جلسات هم به تولیت وقت آستان قدس رضوی و استانداری خراسان رضوی اعلام شد. علاوه بر اینها از طرف تولیت پیشین آستانقدس رضوی در سا لهای 96و 97 تعیین مسیر هجرت تاریخی امام رضا علیه السلام از طرف یزد به سمت خراسان نیز درخواست شد که در این مورد جلسات کارشناسی برگزار و کارشناسان بنیاد پژوهشهای اسلامی آستانقدس رضوی به همراه مدیرعامل و معاون پژوهشی این بنیاد به استان یزد سفر کردند. در این سفر ضمن دیدار با کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی و اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان یزد و کارشناسان و محققان تاریخی و جغرافیایی این استان جلساتی برگزار و دو مسیر یزد به طرف بافق و بهاباد و طبس و مسیر دیگر شامل یزد به طرف خرانق، رباط پشت بادام و طبس در مورد هجرت تاریخی امام رضا علیه السلام بررسی شد و نتیجه اینکه در هر دو مسیر آثاری مربوط به هجرت امام رضا علیه السلام از قبیل قدمگاهها و کتیبهها و سنگهای قدمگاه منسوب به امام رضا علیه السلام و همچنین بر اساس دادهها و اطلاعات تاریخی، جغرافیایی و مردمشناسی، آثاری مشاهده و هر دو مسیر در این هجرت تاریخی محتمل به نظر رسید و گزارش آن هم در حال تنظیم نهایی است.
رضا نقدی تأکید کرد این هجرت تاریخی از جهات گوناگون حائز اهمیت است، و تأثیر بسیار زیادی در گسترش مذهب حقه تشیع در ایران داشته و حضرت رضا علیه السلام با اعمال، رفتار، سنت و سیره خود در مسیر این هجرت نمونه و الگوی از معارف، اخلاق و مفاهیم ناب اسلامی را به یادگار گذاشتند. وی در این زمینه به ورود حضرت امام به شهر نیشابور و بیان حدیث معروف سلسله الذهب، همچنین زیارت مزار امامزاده محمد محروق، ورود آن حضرت به روستای دهسرخ و وضو در چشمه آن و اقامه نماز، ورود به قریه سناباد و دعا در حق کوهسنگی که خداوند به آن برکت دهد وئ تعیین محل دفن خود در قسمت بالاسر قبر هارون عباسی و... به عنوان نمونههایی در این زمینه اشاره میکند.