کتاب «معجم اعلام المتکلمین» یکی از آثار برجسته پژوهشی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی است. این اثر از قرن نخست تا قرن ۱4 هجری قمری، متکلمان بزرگ شیعه و سنی را به‌صورت توصیفی و تحلیلی جمع‌آوری کرده است و بسیار فراتر از یک فرهنگ عادی و معمولی، آراء، سیر و تحول اندیشه‌های کلامی و مکتب‌های فکری متکلمان را در بوته پژوهش و تحقیق گذاشته است. این معجم از منابع گوناگون کلامی، تاریخی، رجالی، شرح‌حال‌ها، فهرست‌ها، طبقات و انساب جمع‌آوری‌شده و با توجه به سیر تاریخی، بیان‌شده است. آغاز پژوهش در این موضوع، از نیمه اول دهه 80 بوده و تاکنون، دو جلد از این کتاب به چاپ رسیده و جلد سوم و چهارم در آستانه نشر است.

 به همین منظور بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی باهدف نقد و بررسی این اثر، نشستی تخصصی را با عنوان «نقد و بررسی کتاب معجم اعلام المتکلمین» برگزار کرد. این نشست با حضور حجت‌الاسلام‌والمسلمین مصطفی فقیه اسفندیاری عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی و جمعی از محققان و پژوهشگران بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی تدارک دیده شد. در این نشست علمی، حسین لطیفی سیاه پیرانی، پژوهشگر و محقق گروه کلام و اندیشه اسلامی بنیاد پژوهش‌ها به بیان خلاصه‌ای از مبانی و اصولی که در تألیف این اثر به کار گرفته‌شده است، پرداخت.

موضوع و هدف کتاب

موضوع کتاب معجم أعلام المتکلمین، شناساندن شخصیت‌های برجسته‌ای است که بر دانش کلام اسلامی تأثیرگذار بوده‌اند؛ این کتاب، به تفاوت حرکت‌های فکری و رویکردهای اعتقادی این اندیشمندان می‌پردازد، زیرا تاریخ گذشته مسلمانان تا عصر حاضر، تحت تأثیر این متکلمان بوده است. هدف از گردآوری این معجم، ایجاد زمینه‌ای برای نوعی مرجعیت علمی در موضوع موردنظر است تا همه پژوهشگران با اندیشه‌های گوناگون و نحله‌های مختلف مذهبی، به‌ویژه پژوهشگران مسلمان، از آن بهره‌مند شوند.

ضرورت و کاربرد

به‌موازات گسترش دامنه علوم، اندیشه سیال متفکران، اقبال بیشتری به تخصصی‌تر شدن موضوع کتاب‌ها و مدارک علمی، نشان داده است. انسان محقق همواره می‌کوشد در برخورد با مجهولات، بدون اتلاف وقت و گسسته شدن رشته تحقیقات و افکارش، در کوتاه‌ترین زمان ممکن، به پاسخ مطمئن دست یابد. برای استفاده از تألیفات و منابع گران‌قدر تاریخی که استناد به آن‌ها موضوعیت دارد، راهی جز تهیه کتب کلیدی مناسب برای هرکدام که مطالب مندرج در آن‌ها به شکل الفبایی تنظیم‌شده باشد، نیست. گسترش دامنه علوم، حفظ اصالت‌ها، جلوگیری از انواع تحریف‌ها و ضرورت دستیابی سریع به مطالب موردنظر، مهم‌ترین علل گرایش به تدوین این معجم بوده است.

پیشینه
وجود فهرست‌ها، معاجم، طبقات و مانند آن از گذشته در بین محققان و دانشمندان اسلامی متداول بوده است. اگر بخواهیم از منبعی نسبتاً جامع در حوزه شخصیت‌ها و آراء و اندیشه‌های کلامی یاد کنیم، می‌توانیم به طبقات نویسی پیشینان اشاره‌کنیم. در حوزه فرق و مذاهب کلامی نیز کارهای بسیاری شده است که از قدیمی‌ترین آن‌ها می‌توان از اثر گران‌قدر: «الفرق بین الفرق» تألیف «عبد القاهر طاهربن محمد بغدادی»، «فرق و طبقات المعتزله» اثر «قاضی عبدالجبار همدانی»، «المقالات و الفرق» تصنیف «سعد بن ابی خلف اشعری قمی»، «فرق الشیعه» «ابو محمد الحسن بن موسی النوبختی» و نظایر آن‌ها یادکرد؛ اما معجم نویسی به معنایی که ما امروزه با آن سروکار داریم، به تحقیق سابقه نداشته است، یا حداقل در جستارهای ما، نمونه‌ای مشهود نگردیده است. در سال‌های اخیر نیز اثر فاخر با عنوان «معجم طبقات المتکلمین» توسط موسسه امام جعفر صادق (علیه‌السلام) با اشراف حضرت «آیت‌الله حاج شیخ جعفر سبحانی» دام‌ظله انتشاریافته است که به تحقیق یکی از بهترین معجم‌ها در حوزه متکلمان شیعی است. البته این اثر با همه محسناتش خالی از اشکال نیست، ولی در اینجا ما، نه درصدد نقد و بررسی آن هستیم و نه شأن جلسه مجال چنین نقدی را به ما می‌دهد. ولی بی‌شک نقد آن در جای خود بایسته و ضروری است.

گستره مکانی و زمانی

جغرافیای این کتاب، شامل قلمرو زیستی مسلمانان می‌شود؛ از اقلیم خراسان و ماوراءالنهر در شرق عالم تا مناطق مغرب و اندلس در قسمت غرب و محدوده زمانی، شامل سراسر تاریخ فرهنگ مسلمانان از قرن اول هجری تا قرن پانزدهم است.
کتاب معجم دربردارنده شرح‌حال تمام متکلمان مسلمان از هر فرقه، گروه و هر هدف و مکتب و با همه شاخه‌ها و انشعابات آن‌ها همچون «معتزله»، «اشاعره»، «ماتریدیه»، «امامیه»، «زیدیه»، «اصحاب حدیث»، «حشویه»، «خوارج» و کسانی را که به‌نوعی در تفکرات خود، با علم کلام ارتباط دارند است، و البته نگاه عمده معرفی مؤسسان مذاهب و شناساندن شخصیت‌هایی است که حامل اندیشه‌های آن مذاهب بوده‌اند که در دفاع از آن اندیشه‌ها و یا در نقد و رد مخالفان به تألیف و تدریس و مناظره پرداخته‌اند و طبق برآورد اولیه این معجم، حدود 5000 مدخل دارد.

روش تحقیق

شیوه پژوهش در این کتاب توصیفی – تحلیلی است و فن تحقیق و بر پایه گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و اسنادی است. روش‌های مختلف توصیفی در این کتاب به کار گرفته‌شده است که هرکدام شاخص‌هایی متفاوت دارند. نخستین شاخص، شناسایی متکلمان مسلمان است که برای دستیابی به این شاخص، مکان جغرافیایی جهان اسلام در حد مقدور و میسور، در اولویت شناسایی قرار گرفت.

وجه تمایز

با توجه به پیشینه معجم نویسی به معنایی که امروزه مصطلح است، تاکنون اثری با این عنوان و گستره که تمام شخصیت‌های مطرح کلامی عالم اسلام ر ا در برگیرد، ارائه نشده است. حجم گسترده کار، می‌طلبید که برای استخراج مواد خام در ترجمه متکلمان، مصادر فراوانی موردمطالعه قرار گیرد و مطالب موردنظر، به فیش‌های خاصی انتقال یابد. بارزترین مصادر مورد اعتماد و مراجعه در این اثر، کتاب‌های مخصوص دانش اعتقاد و کلام اسلامی، کتاب‌های مربوط به بیان فرقه‌ها و نحله‌ها (مکاتب) کلامی و غیره است.

مراحل تدوین

 مطالعات اکتشافی

برای تهیه معجم اعلام المتکلمین، ابتدا رایج‌ترین چاپ آن‌ها مورد شناسایی قرار گرفت؛ چون پژوهشگران به متنِ مصحّح چاپ‌شده و رایج مراجعه می‌کنند براین‌اساس سعی شد همه متکلمان شناسایی و فهرست جامعی از ایشان تهیه شود. پس‌ازآن اطلاعات به‌دست‌آمده مورد بازبینی و مطالعه دقیق قرار گرفت و برخی از مداخل به علت ابهام در کلامی بودن آن، حذف شد. دقت و اتقان در کلامی بودن مداخل و رفع ابهام، در مراحل بعد نیز صورت گرفته است.

مطالعات تکمیلی

برای هریک از مداخل برگزیده از منابع مربوطه، فیش تحقیقی فراهم‌شده است. تعداد فیش‌های تهیه‌شده برای هر یک از مداخل به لحاظ کمیت، به تعداد یک‌رقمی تا سه‌رقمی متغیر است. اطلاعات به‌دست‌آمده به لحاظ تقدم زمانی، طبقه‌بندی شد و پس‌ازآن، کل مجموعه به سه مرحله، قرن اول تا قرن پنجم، مرحله دوم قرن ششم تا قرن دهم و مرحله سوم قرن یازدهم تا قرن چهاردهم، تقسیم شد. هریک از مراحل بر اساس حروف هجایی مرتب و تنظیم‌شده است. در اسامی اعلام هم‌اسم کوچک و چهار حرف اول را ملاک قرار داده‌ایم و از ترتیب مداخل بر اساس شهرت‌ها و انتساب‌های مختلف به دلیل مدخل‌های پربسامد، خودداری کردیم.

شیوه تألیف

در شروع به کار بحث و بررسی و تألیف که بر اساس فیش‌های حاوی اطلاعات متکلمان (مرحله اول) از مصادر گوناگون برگرفته‌شده، با اعتماد به همان برگه‌ها، بر اساس تاریخ سال فوت، مؤلف مصدر خاص به ترتیب  قدیم‌تر، ترتیب یافته است. محقق عهده‌دار تدوین مقاله آن متکلم، به مطالعه فیش‌های موجود می‌پردازد تا موارد نقص و یا موردنیاز را یافته و آن را کامل ساخته و احیاناً معلومات جدیدی از مصدرهای ازقلم‌افتاده دیگری، به دست آورده و بر معلومات قبلی بی افزاید. در مرحله سوم از پژوهش نوبت به تفکیک اطلاعات می‌رسد یعنی طبقه‌بندی معلومات به این صورت که برگه‌هایی آماده پیش روی محقق قرار گیرد و مطالب برگه‌ها بر اساس زیر به آن برگه‌ها انتقال می‌یابد تا محقق در مرحله بعد، به‌آسانی، معلومات مربوط به آن متکلم را در آن برگه‌ها بیابد و از مراجعه به فیش‌های پراکنده و فراوان موجود، بی‌نیاز شود این مرحله، هنگامی تدوین و تألیف علمی یک مقاله بر اساس معلومات تفکیک‌شده در برگه‌ها است که البته گاهی محقق مقاله به خود اجازه می‌دهد، با بررسی و تحلیل آن معلومات، بخشی از آن را موردنقد قرار دهد، زیرا چه‌بسا در برخی از مصادر اشتباهی از سوی مؤلف و یا تناقضی آشکار با مصادر دیگر، رخ می‌دهد. معمولاً این مرحله پایان کار تدوین مقاله نیست، زیرا این مرحله نوعی پیش‌نویس است.

ملاک گزینش مدخل‌ها

ملاک ما در این معجم به‌عنوان کلامی بودن مداخل برگزیده دارا بودن حداقل شرایط متداول یک انتساب معقول و موردپذیرش اهل‌فن را دارا بوده باشد و حداقل یکی از چهار شرط، صاحب فرقه و مذهب کلامی باشد، صاحب آثار یا اثر کلامی باشد، صاحب آراء داشته باشد و دارای مناظرات کلامی بوده باشد.

تعداد مداخل کتاب و حجم پایانی کار

طبق برآورد اولیه این معجم حدود 5000 مدخل دارد و حجم پایانی کتاب حدوداً پنج جلد 500 صفحه‌ای به شرح زیر خواهد بود. جلد نحست شامل: حروف (الف) تا حرف (خ)؛ جلد دوم شامل: حروف (د) تا حرف (ع)؛ جلد سوم شامل: حروف (ع) تا حرف (ل)؛ جلد چهارم شامل: حرف (م)؛ جلد پنجم شامل: حروف (ن) تا حرف (ی) به انضمام فهارس و منابع و مآخذ.

موانع و مشکلات

طبیعی است تهیه و تدوین معجم و موسوعه‌ای به گستردگی این معجم مشکلات و موانع بزرگی را هم در پی داشته باشد؛ کمبود و در دسترس نبودن برخی منابع، کم‌تجربگی و تخصص لازم چه به لحاظ معجم نگاری و چه به لحاظ تخصص در فن موردبحث. عدم تصحیح و طبع جدید، به‌ویژه نبود فهارس و نبود نرم‌افزاری پژوهشی در ابتدای کار که اگر مؤلفان این کتاب با هریک از این مشکلات و ده‌ها موانع دیگر دست‌به‌گریبان نبودند بسیاری از مراحل یادشده به‌آسانی گشوده می‌شد.

نقد اثر

در ادامه نشست تخصصی بررسی کتاب «معجم اعلام المتکلمین»،  آقایان، دکترغلامرضا جلالی، پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی و حجت الاسلام و المسلمین دکتر فقیه اسفندیاری، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی، به نقد و بررسی این پژوهش پرداختند.