استاد نعمتی، لازم است تا در آغاز گفتگویمان با شما، کمی در ارتباط با محورهای موضوعی دائره‌المعارف آستان قدس رضوی صحبت کنیم؛ در این خصوص برای ما و مخاطبان توضیح دهید:

برای تدوین اثر، در گام نخست 6 محور موضوعی شامل رجال؛ القاب، موضوعات و مشاغل؛ مکان‏ها؛ مکتوبات؛ نفایس موزه و  سازمان‏ها برای سازمان بخشیدن به مداخل تعریف شد. در گام بعدی، مدخل گزینی و تنظیم ضوابط تدوین مقالات انجام گرفت و در طی یک فرایند پژوهشی طولانی، 5 هزار موضوع به‌عنوان فهرست اولیۀ مداخل از منابع مختلف استخراج گردید. این موضوعات و مدخل‌ها با تحقیق تکمیلی ساماندهی مجدد شد و سرانجام حدود 800 عنوان مدخل برای کل اثر به ترتیب الفبایی تنظیم و در قالب کتابچۀ مدخل نامه به پژوهشگران عرضه شد. مقالات به شیوۀ الفبایی تنظیم و تدوین‌شده و به‌این‌ترتیب، هر موضوعی که به آستان قدس رضوی ارتباط داشته باشد، در این کتاب معرفی‌شده ‏است. این معرفی نه‌تنها یک توصیف ساده بلکه شرح زمینۀ تاریخی موضوع و پیشینۀ آن از ابتدای شکل‌گیری حرم مطهر رضوی تاکنون است و تماماً با روش کاملاً علمی و دور از قالب‏های تبلیغی، صرفاً بر اساس اسناد و مدارک معتبر تاریخی و معاصر و یا مشاهده و مصاحبه‌های روشمند انجام‌گرفته است. این کتاب از جهات گوناگون ساختاری، محتوایی، ظاهری و روند تولید و تدوین ویژگی‏های منحصربه‌فردی دارد. مقالات پس از نگارش و ارزیابی و ویرایش علمی توسط صاحب‌نظران هر رشته، مطابق ضوابط کلی این دانشنامه یکسان‌سازی و ویرایش جامع گردید و تصاویر و اسناد لازم نیز برای گویاتر کردن مقالات به آن ضمیمه شد.

اگر بخواهید ازنظر ویژگی‌های  موضوعی و محتوایی، دو جلد کتاب دائره‌المعارف را به مخاطبان آن معرفی کنید، به چه مواردی اشاره می‌فرمایید؟  

این دانشنامۀ فاخر هم از حیث موضوع و هم ازنظر محتوا ویژگی‌های مهمی دارد: ازنظر موضوع باید گفت که آستان قدس رضوی به‌عنوان مجموعۀ حرم ملکوتی حضرت امام رضا (ع) و نهاد اداره‌کنندۀ آن، یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌های مقدس دنیا و جهان اسلام و نیز کهن‌ترین و مهم‌ترین تشکیلات وقفی ایران اسلامی است که در قالب ده‏ها معاونت، سازمان، مؤسسه و شرکت، اداره‌کنندۀ حرم مطهر و موقوفات رضوی است و مطابق اهداف و چشم‌اندازهای کلان خود و در قالب برنامه‌های تعریف‌شده، فعالیت‏های مختلف دینی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی دارد. آستان قدس، تشکیلات کهنی دارد که ساختار، مناصب، مراسم و آیین‏های آن، از ارزش‏های تاریخی و فرهنگی فراوانی برخوردار است. تشکیلاتی که گام‌های اولیۀ ایجاد آن پس از شهادت حضرت رضا (ع) در حدود 1200 سال پیش در ولایت کهن طوس برداشته شد و با رویکرد و توجه فراوان شیعیان به آن، در طی 500 سال بعد چنان گسترش یافت که باعث تشکیل شهر مشهد رضوی گردید و به‌زودی آن را به مرکز خراسان بدل نمود. این مجموعه کهن‌ترین و شاید یگانه، شاهد زندۀ تاریخ دیوانی واداری است. استمرار تاریخی در نظم و ترتیب اداری حرم مطهر و موقوفاتش، آن را به یکی از برجسته‌ترین و اصیل‌ترین‌ نمونه‌ها در تاریخ تمدن جهان اسلام بدل کرده است و بی‌شک یکی از برترین‌ مجموعه‌ها در معماری اسلامی نیز هست. افزون بر این‌همه، گسترش خیره‌کنندۀ پهنۀ حرم مطهر و عرصۀ فعالیت‌ها و خدمات  آستان قدس رضوی در چهل سال گذشته، که در اثر استقرار حکومت اسلامی، افزایش رویکرد عمومی به بقاع متبرکه و در صدر آن حرم مطهر رضوی و استقلال مدیریتی آستان قدس رضوی به دست آمد، آستان قدس رضوی را بیش‌ازپیش در عرصۀ فرهنگی و اجتماعی فعال و مؤثر نمود. از این نظر، شناخت آستان قدس به معنی شناخت یک مجموعه مذهبی پیشرفته و یک دستگاه دیوانی نمونۀ تمدن اسلام که در عین دیرینگی، در اوج شکوفایی و رونق است، نیز می‌باشد.جایگاه رفیع دینی آستان قدس رضوی، غنای تاریخی و فرهنگی آن و اهمیت اجتماعی آن در عرصۀ ملی، منطقه‌ای و جهانی، باعث شد تا تدوین اثری جامع و علمی دربارۀ مجموعه به‌گونه‌ای که همۀ ابعاد گوناگون آن را بشناساند، در دستور کار قرار گیرد. به این منظور، بنیاد پژوهش‌های اسلامی که بازوی توانای پژوهشی آستان قدس محسوب می‌شود، انجام این رسالت را به عهده گرفت و برای نیل به این هدف، با بالاترین سطح پژوهشی و کیفیت علمی،  قالب دانشنامه‌ای یا دائرة‌المعارفی را که قالب جامع‌ومانع و مختصر و مفید در عرضۀ دانش است را برای عرضۀ این کتاب برگزید.

ازنظر محتوا نیز دست‌اول بودن و مستند بودن اثر به آن ارزش بخشیده است. در تنظیم این مقالات، به آخرین اسناد، کتاب‌ها و دستاوردهای پژوهشی محققان مختلف، به‌ویژه محققان بومی مشهد و آستان قدس رضوی توجه و اهتمام جدی شده است. خوشبختانه پیشرفت علمی خیره‌کنندۀ آستان قدس رضوی درزمینۀ گردآوری و نمایه‌سازی و دسترس‌پذیر کردن منابع و اسناد تاریخی تشکیلات اداری حرم مطهر، و توجه همه‌جانبه به پژوهش در حوزۀ حرم مطهر و آستان قدس، باعث شد تا منابع و آبشخورهای محتوایی تازه‌ به دست آید و درنتیجۀ استفاده از آن‌ها، بسیاری از مقالات به نتایج تازه‌ای برسد و این اثر، افق‌های تازه‌ای پیش روی مخاطبان و علاقه‌مندان بارگاه منور رضوی بگشاید. به‌این‌ترتیب، گرچه این کتاب در حریم دانشنامه قدم برداشته و تلاش کرده تا معارف موجود درزمینۀ موضوع را گردآوری کند، اما در بسیاری موارد به دلیل فقدان پژوهش‌های کافی در موضوعات مربوطه، پا را فراتر گذاشته و به تولید دانش نیز دست یازیده است. این کتاب محکم‌ترین سند اصالت، دیرینگی و استمرار دستگاه پرشکوه آستان قدس رضوی بوده، ایمان و اعتقاد مردم این سرزمین به تجلی‏‌گاه ولایت و امامت را در طی دوازده قرن گذشته، به دقیق‏ترین شکل روایت می‏کند.

برای تولید هر اثر ماندگار، هدف‌گذاری و روش کار برای دست یافتن به آن‌ها، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، در خصوص دائره‌المعارف آستان قدس رضوی این مهم را چگونه تبیین می‌فرمایید؟

ازنظر هدف‌گذاری و روش کار، تدوین این کتاب، نشانگر نگاه بلند و عزم جدی آستان قدس و بنیاد پژوهش‌های اسلامی در تولید یک اثر فاخر پژوهشی است. با توجه به تخصصی بودن مباحث این اثر، نگارش برخی مقالات به صاحب‏نظران خارج از مجموعۀ آستان قدس سپرده شد که این خود باعث تعامل و نزدیکی بیشتر با این دسته محققان بود؛ درعین‌حال مقالات زیادی به پژوهشگران داخل بنیاد و آستان قدس واگذار شد که این خود در تقویت هویت علمی این مجموعۀ عظیم فرهنگی و ارتقای خودباوری و توان پژوهشی درون‌سازمانی نقشی بسیار مؤثر ایفا کرد.

در این بخش گفتگوی خود با حضرت‌عالی، می‌خواهم این اثر تولیدشده در حریم علمی عالم آل محمد علیه‌السلام را با دیگر دائره‌المعارف‌ها برایمان مقایسه کنید:

دایرة‌‎‌المعارف آستان قدس در شمار دانشنامه‌های تخصصی دسته‌بندی می‌شود و از حیث موضوع، اثری تخصصی است که منحصراً به آستان قدس می‌پردازد، مانند دانشنامۀ فلسطین، دانشنامۀ کودکان و نوجوانان یا دایرة‌المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی؛  اما تنوع موضوعات داخل در دایرۀ حریم رضوی، آن را به محدودۀ دانشنامه‌های عمومی مانند دانشنامۀ جهان اسلام، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی یا دانشنامۀ ایرانیکا نزدیک می‌سازد. مهم‌ترین نکته‌ای که این اثر را واجد ویژگی‌های خاص‌تری نسبت به دانشنامه‌های یادشده می‌کند، تکیۀ آن به پیمایش و اسناد تاریخی و عرضۀ نتایج و مطالب جدید و دست‌اول یا به‌عبارت‌دیگر تولید دانش به‌عنوان دستاورد محوری واصلی در بسیاری از مقالات آن است. همچنین انتشار عکس‌ها، اسناد تاریخی و نقشه‌های پرشمار که بسیاری از آن‌ها برای اول‌بار منتشر می‌شود نیز به‌عنوان ویژگی فرعی، ولی بسیار مهم اثر قابل‌توجه خواهد بود.

نمی‌دانم این برداشت من درست است یا خیر؟ آیا می‌توان دائره‌المعارف آستان قدس رضوی را نقشه راهی برای پژوهشگرانی بدانیم که می‌خواهند در خصوص آستان قدس رضوی و حرم مطهر کسب اطلاع کنند؟ 

این دانشنامه اگر در قیاس با دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، موضوعی خاص دارد، اما جایگاه حرم مطهر رضوی در جهان اسلام باعث شده تا طیف وسیعی از مخاطبین جذب مطالب آن شوند و از سوی دیگر، تدوین و تنظیم و انتشار آن به‌گونه‌ای صورت گرفته که علاوه بر مخاطبان خاص حوزۀ تاریخ و فرهنگ، مخاطبان عام نیز به مدد شیوۀ اختصاری و بدون تطویل و نیز با حسن هم‌جواری متن با تصاویر و اسناد و مدارک، از محتوای آن بهره‌مند گردند.

از بعد تخصصی یکی از مهم‌ترین دستاوردهای این کتاب این است که هرکدام از مقالات این اثر، کلید ورود به موضوعات مختلف تحقیقی و نقشه راه پژوهشگران برای تدوین آثار گوناگون در موضوع آستان قدس و حرم مطهر رضوی است. به‌این‌ترتیب که مقاله چشم‌انداز کلی از حدود موضوعی و میزان موجودی و غنای منابع آن موضوع را به دست پژوهشگر می‌دهد تا محققان به میزان دانسته‌ها وهم ندانسته‌ها و پرسش‌ها و ابهامات پی برده و افق‌های پژوهشی لازم در آن موضوع را در ذهن خود ترسیم کنند.

افق آینده فرا روی پژوهشگران بنیاد در ارتباط با دائره‌المعارف را چگونه می‌بینید؟

با انتشار جلد دوم و پایانی این دانشنامه، آستان قدس تا پایان دورۀ تولیت آیت‌الله واعظ طبسی معرفی خواهد شد. برای آیندۀ این اثر مرجع، چشم‌اندازی با 4 محور ترسیم خواهد شد که نخست به اصلاح و ویرایش محتوایی مقالات از طریق کنترل محتوا و رصد تولیدات جدید در سپهر پژوهشی پرداخته می‌شود، دومین محور، تکمیل دانشنامه در خط سیر زمانی است که  روزآمد کردن و تکمیل مطالب از سال 1395 بدین سو، ازنظر تحولاتی که پس‌ازآن در موضوع مدخل‌های موجود واردشده و رخ‌داده است ازجمله آن است.تکمیل کردن موضوعی دایرة‌المعارف بازبینی نظام ساختاری مداخل و مقالات و اصلاح و تکمیل آن از دیگر محورهای چشم‌انداز این اثر مرجع است.

شایان‌ذکر است؛ با توجه به ورود شیوه‌های جدید چاپ و نشر و پدید آمدن پهنۀ گسترده و جهانی فضای مجازی و لزوم فعالیت در این عرصۀ نوین، عرضۀ محتوای این دانشنامه در بستر فضای مجازی و اختصاص صفحۀ ویژۀ این دانشنامه سترگ  به زبان‌های فارسی، عربی و انگلیسی در پایگاه اطلاع‌رسانی بنیاد و انشا الله در آینده در پرتال جامع آستان قدس، یکی از مأموریت‌های گروه فرهنگ و سیرۀ رضوی و اهداف بنیاد پژوهش‌های اسلامی در تبلیغ جهانی معارف بی‌بدیل رضوی خواهد بود.