بهزاد نعمتی پژوهشگر گروه فرهنگ و سیره رضوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در ابتدای این جلسه دربارۀ  اثر هنری میرزا طاهر رضوی دربارۀ توپ‌بندی حرم توضیحاتی ارائه کرد.

وی ابراز کرد:بیش از یک قرن از واقعه توپبندی حرم می‌گذرد و همچنان به این واقعه به عنوان یک حادثه تاثیر گذار پرداخته می‌شود؛ واقعه به توپ بستن حرم، جزء معدود رویدادهای غارت و حمله به حرم مطهر رضوی است و از این جهت انعکاسهای مختلفی پیدا کرده است.

 نعمتی اظهار کرد: تصویری در مرکز اسناد آستان قدس وجود دارد که توسط طاهر رضوی ساعت‌ساز حرم گرفته شده و تصویر کمی آسیب دیده است اما از جهات مختلف قابل تامل  و تعمق است.

وی در ادامه به معرفی خود اثر که به عنوان یک سند در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می شود، پرداخت و در معرفی طاهر رضوی آفرینشگر و نگارگر این اثر هنری، گفت: طاهر رضوی هنرمندی ماهر در خوشنویسی، نقاشی و همچنین صنعتگری مجرب در ساعت سازی و آشنا به طبابت است که اجداد او در بخش روشنایی حرم خدمت کرده و خودش نیز به عنوان نایب معاون روشنایی و سپس به عنوان ساعت ساز حرم مطهر، در اواخر دورۀ قاجار و بیشتر دورۀ پهلوی اول خدمت کرد و در سال 1318هجری شمسی درگذشت.

نعمتی خاطر نشان کرد: طاهر رضوی بلافاصله پس از اقدام اسفناک روسهای تزاری در توپ بستن حرم مطهر و کشتار مردم و ورود به حرم مطهر در سال 1330 قمری، برای اطلاع رسانی و تاثیرگذاری بر مردم دربارۀ این ماجرا، تابلو یا نگارهکشید و به صورت چاپ سنگی منتشر کرد. روسها متوجه این کار او شدند و نگاره ها را جمع آوری و هنرمند را بازداشت و مؤاخذه کردند.

وی افزود:اما نسخه ای از این نگاره از طریق خاندان طاهر، بعدا به مرکز اسناد آستان قدس رسید و در دسترس قرار گرفت. این نگاره بر اساس اصول نگارگری ایرانی و با توجه به برخی ویژگی های سبک نقاشی قهوه خانه ای و روایی ترسیم شده و درواقع نه روایت کل داستان، بلکه ترسیم نتیجۀ آن و پردۀ آخر فاجعه است. بنابراین عناصر را آگاهانه به صورت خاصی چیدمان کرده تا تاثیرگذاری بیشتری داشته باشند.

این پژوهشگر ادامه داد: او در این تابلو نیمی از صحن عتیق را با انبوه کشتگان در یک سو و اسیرشدگان در سوی دیگر نشان می دهد. عناصر مهم دیگر در این تابلو، قزاقهای روس، زنان فرنگی بازدیدکننده از رویداد، چهارپایان، اسلحه‌های نظامی ،حجره‌ها، سه ایوان از ایوانهای حرم، گنبد و پنجرۀ طلا است.

وی بیان کرد: نگارگر برای تاثیرگذاری بیشتر، از عناصر فرعی مانند قاب‌بندی‌های مختلف و نگارش اشعار به جای کتیبه‌های بناها و عبارات توضیحی رو آورده است. به طور کلی این نگاره، تلاشی برای پیام رسانی در واقعه ای است که روسها سعی در سرپوش گذاشتن و انحراف آن داشته و هنرمند علاوه بر استفاده از اثر هنری به عنوان رسانه، سعی درهرچه تاثیرگذارتر کردن آن، در ضمن وفاداری به عناصر اصلی رویداد و صحت آن کرده است.

ضرورت بررسی بیشتر واقعه به توپ بستن حرم و علل و پیامدهای آن

ابوالفضل حسن آبادی رییس اداره اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نیز در ادامه این نشست به نقد اثر پرداخت و به اهمیت این رویداد به عنوان یکی از موضوعات پژوهشی مهم و قابل کار درباره آستان قدس، خراسان و حتی ایران اشاره کرد.

وی گفت: این موضوع چون منابع مهمی در آرشیوهای وزارت خارجۀ ایران و انگلیس و به ویژه روسیه دارد که به آن، به ویژه منابع روسی عنایتی نشده، و جا دارد درباره این واقعه و علل و پیامدهای آن کار ویژه و جامعی انجام شود. حتی دربارۀ انعکاس این رویداد در دهه های بعد، به ویژه در سالهای دورتر کار قابل توجهی نشده است؛ مثلا در حوزۀ مطبوعات باید یک بررسی و گردآوری اطلاعات و تحلیل جدی انجام داد.

حسن آبادی ادامه داد: به طور کلی، بیشتر از چهار – پنج منبع اصلی در این کار دیده نشده است. بحث واقعۀ توپ بندی درواقع ادامۀ وقایع مشروطه است که به دلایل مختلف، از جمله تزلزل در دستگاه اداری آستان قدس و استانداری خراسان، روی داد. وی در ادامه به ویژگی های مختلف شخصیتی طاهر رضوی پرداخت و وی را هنرمندی نابغه و صنعتگری مبرز دانست که در ابعاد مختلف کارهای قابل توجهی ارائه کرده و حتی معروف بوده که اولین دوچرخه را در شهر مشهد او ساخت.

وی اظهار کرد: با توجه به شخصیت طاهر رضوی و آثار ایشان، به ویژه آثار منتشر نشده وی مانند بخشی از اشعارش، جای یک پژوهش جامع دربارۀ او و کارنامه‌ زندگی اش به عنوان یکی از شخصیتهای مهم آستان قدس رضوی در دو دورۀ قاجار و پهلوی و هم به عنوان یکی از رجال مشهور سادات رضوی خالی است.