حجت الاسلام دکتر محمد تقی سبحانی در نشست تخصصی با عنوان تراث حکمی امام رضا(علیه السلام) که به همت بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با همکاری مجمع عالی حکمت اسلامی شعبه مشهد برگزار شد، دستگاه معرفتی رضوی و اهل بیت (علیهم السلام) را تشریح کرد.

محمد تقی سبحانی در مقدمۀ بحث خود ویژگی ‌های میراث حکمی رضوی را برشمرد و گفت: نکته اول این است که معارف حکمت رضوی مجموعه‌ای مستقل و ممتاز از دستگاه‌های معرفتی فکری بشری است؛ امام رضا (علیه السلام) در زمانی لب به سخن می‌گشاید و مجموعه این میراث را عرضه می‌کند که چند ویژگی در جهان اسلام و در محیط ایشان وجود دارد؛ نخست آنکه تشیع از مراحل نخستین اعتقادی خود گذشته و جامعه اعتقادی شیعه به دوره بلوغ رسیده است.

وی ادامه داد: پس از گذر از دوران امام سجاد (علیه السلام) و صادقین (علیهم السلام)،  عصری ظهور کرده بود که کاملاً عناوین و محورهای مباحث اعتقادی شیعه روشن شده بود؛ هم برای جامعۀ شیعه و هم برای مخالفان.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ویژگی دیگر جهان اسلام در عصر رضوی را شکل گیری واگرایی‌های معرفتی در جامعۀ رقیب و جریان فکری اهل سنت دانست و بیان کرد: در آن دوره مکتب‌ها و مذهب‌های کلامی به طور کامل نمودار شده بود و آنچه که بعدها ما به عنوان مذاهب اسلامی و مذاهب کلامی نامیدیم، نقطه آغاز شکل گیری‌اش از دوران حیات امام رضا(علیه السلام) است. چنانکه در درون جریان‌های کلامی به تدریج اندیشه‌های مختلف در حال بروز و ظهور بود.

دکتر سبحانی ویژگی سوم آن دوره را حضور فعال رؤسای ادیان برشمرد و تصریح کرد: زمینۀ عرضۀ اندیشه‌های آنان فراهم شده بود و امام(علیه السلام) در مواجهه با این اندیشه‌ها، معارف خود را عرضه کرد.

وی گفت: نکتۀ چهارم اینکه عصر رضوی، عصر ترجمۀ آثار فلسفی و غیر فلسفی به زبان عربی بود؛ اگر در گذشته یعنی در دوران صادقین (علیهم السلام) معارف کلامی و فلسفی دیگران در قالب شفاهی عرضه شده بود، در این دوره به کم کم میراث مکتوب هم به آن اضافه شد.

حجت‌الاسلام محمدتقی سبحانی اظهار داشت: امام رضا(علیه السلام) در نقطۀ کانونی این حرکت پیچیده و درگیری توأمان فکری، اندیشه‌های خویش را عرضه کرد؛ با این پیشینه باید گفت که دستگاه معرفتی که آن حضرت با میراث بری از آباء خود و بهره گیری از علوم قرآنی عرضه می‌کند، نظام معرفتی مستقل است.

وی افزود: در اثبات این استدلال باید گفت که در مکتب اسلام با ظهور رسالت نبوی، روشن است که معارف بلند اسلامی نکات تازه و عرصه‌های نوینی را به روی عقل بشری گشوده است و اگر کسی ادعا کند که رسالت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) تنها برای ابلاغ احکام شرعی بوده است، پذیرفته نیست. بنابراین، نخستین رسالت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و قرآن کریم، عرضۀ معارف نوینی است که قرار است اندیشه‌های بشری را تصحیح کند و به تکامل برساند.

محمد تقی سبحانی بیان کرد: برهان دیگر اینکه مقایسۀ اندیشه‌های امام رضا(علیه السلام) با معارفی که در آن عصر وجود دارد، اعم از معارف اسلامی یا دیگر ادیان، نشان می‌دهد که امام رضا(علیه السلام) در مقابل تک تک آن اندیشه‌ها موضعی مستقل دارد.

این استاد حوزه و دانشگاه اظهار کرد: معارف رضوی و معارف علوی یک معرفت مستقل از دیگر گروه‌های فکری و اندیشه‌های بشری است.

محمد تقی سبحانی ویژگی دیگر معارف رضوی را اصل محور بودن آن دانست و گفت: دورانی که امام(علیه السلام) عرضۀ اندیشه را آغاز می‌کند، برخلاف گذشته، جامعۀ شیعه به بلوغ رسیده است و جریان‌های مقابل به دسته بندی و اصل سازی روی آورده‌اند؛ این دوران، شکل‌گیری مکاتب کلامی است. امام رضا (علیه السلام) در بین معارفی که عرضه می کند، دائم بر این نکته تأکید دارد که من اصلی از اصول را برای شما عرض می کنم.

وی افزود: لازم بود که به مقتضای زمان، معارف شیعه در قالب اصول و موازین علمی محکم عرضه می‌شد که این را حضرت هم تصریح می‌‌کند.

حجت‌الاسلام سبحانی گفت: مجموعۀ معارف امام رضا (علیه السلام) را نباید گزاره‌های مختلف پنداشت؛ باید اصول بنیادین اندیشه پنداشت و آنها را استخراج کرد و نشان داد که این اصول چگونه تبیین شده و مدلل و موجه شده است.

سبحانی ویژگی سوم معارف رضوی را دستگاه‌مند بودن آن برشمرد و گفت: تنها این نیست که یک سری اصول و قواعد حکمی و معرفتی ارائه شده، بلکه این قواعد در زنجیره‌ای به هم پیوسته در یک دستگاه هماهنگ و منسجم و مرتبط با هم ارائه شده است؛ این را می‌شود از درون سخنان آن حضرت هم استخراج کرد.

این پژوهشگر علوم و فرهنگ اسلامی افزود:  در اهمیت این نکته، همین بس که یک دستگاه معرفتی تا وقتی که به صورت یک نظام و سیستم معرفتی سامان نیابد و این عناصر گوناگون کنار هم ننشیند، نمی‌تواند یک مکتب فکری را عرضه کند.

وی تصریح کرد: وقتی به مکتب اسلام و معارف اهل بیت(علیهم السلام) مراجعه می‌کنیم، درمی‌یابیم که در آن کاملاً انسجام و ارتباط وجود دارد.

حجت الاسلام دکتر محمد تقی سبحانی در جمع‌بندی سخنان خود بیان کرد: با توجه به این نکات معلوم می‌شود که وقتی ما از میراث حکمی رضوی سخن می‌گوییم، باید بدانیم که نظام معرفتی مستقل و دارای زنجیره‌های اعتقادی محکم و در یک دستگاه کاملاً منسجم و هدف‌مند تعبیه شده است؛ این از آن جهت مورد تأکید است که بسیاری از افراد که به دنبال روایات اعتقادی و معارف اهل بیت(علیهم‌السلام) رفته‌اند و از جمله در باب امام رضا (علیه السلام) شرح نگاشته‌اند، دست به گزینش و اقتباس زده‌اند و جمله یا عبارتی از مجموعۀ خطبه‌ یا مناظره استخراج می‌کنند و آن را شاهدی بر مدعای خود می‌گیرند و این یک خسارت و خیانت بزرگ است؛ چنانکه در دنیای امروز و درعالم تفکر، هیچکس اجازه نمی‌دهد که با اخذ به گوشه‌ای از سخنان او، مطالبش را تفسیر کنند؛ بنابراین مجموعۀ معارف رضوی باید کنار هم بنشیند تا آن معرفت به خوبی خود را نشان دهد.

سبحانی در پایان گفت: امام رضا (علیه السلام) حدود ده تا دوازده قاعدۀ اساسی را در معرفت ربوبی عرضه کرده است که این موارد از مبانی معرفت‌شناسی شروع می‌شود تا مباحث مربوط به ذات و صفات الهی، رابطۀ انسان و خدا، نظام اراده، نظام هدایت و امثال این.

وی افزود: این قواعد که به صورت گزاره‌های تعریف شدۀ روشن در عبارات امام رضا(علیه السلام) آمده و گاه با تکرار و گاهی هم با بیان‌های مختلف ابعادش روشن شده است، نشان می‌دهد که یک ارتباط وثیق بین این مجموعه وجود دارد؛ به طوری که اگر شما یکی از این عناصر را از مجموعه بیرون بکشید و بخواهید مخالف آن را بگذارید، دستگاه حکمی به هم می‌ریزد و دیگر سیستم پاسخگو نخواهدبود.