نشست علمی مشترک گروه عرفان مجمع عالی حکمت اسلامی مشهد و گروه کلام و اندیشۀ اسلامی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با موضوع «مبانی اخلاق عرفانی با تأکید بر روایات اهل بیت (علیهم السلام)» و سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین دکتر رضا الهی‌منش رئیس دانشکدۀ عرفان دانشگاه ادیان قم، برگزار شد.

حجت الاسلام الهی‌منش با بیان اینکه انسان موجودی است که قدرت ادراک حقایق را به صورت کلی و جامع دارد، گفت: قوۀ واهمه، ادراکات جزئی دارد و ما آدمیان بیشترمان گرفتار ادراکات وهمی خود هستیم و در صحنه‌ها و رویدادها و رویارویی‌ با مسائل گوناگون در زندگی بر همین اساس تصمیم می‌گیریم و عمل می‌کنیم؛ از این رو است که قرآن کریم بیشتر انسان‌ها را دچار و گرفتار ظن و گمان می‌شمارد.

دکتر الهی‌منش تصریح کرد: اگر انسان بخواهد از نظر کمالات اخلاقی از محدودیت خارج شود، باید از مرتبۀ انسانی بگذرد و به ادراک الهی قدم گذارد و عروج انسان به این مرحله از ادراک، مراحل و مراتبی دارد؛ برای همین در همۀ ایان الهی عرفان تعریف شده است.

رئیس دانشکدۀ عرفان دانشگاه ادیان قم گفت: اساسی‌ترین معارفی که برای بشر نازل شده، از طریق نبی اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و شرح و تدوین اهل بیت(علیهم السلام) ارائه شده است و این بزرگواران به عمیق‌ترین سطح معارف اخلاق عرفانی دست‌یافته‌اند.

این استاد عرفان اسلامی حوزه و دانشگاه، اخلاق را از فروعات عقل عملی و جز نیازهای روزمرۀ بشر برشمرد و در مبانی اخلاق عرفانی، سخنش را چنین ادامه داد: مبانی هر علم، جهان‌بینی او و نوع نگاهش به هستی است؛ منظور از مبانی اخلاق عرفانی هم جهان‌بینی عارف نسبت به عالم هستی است و این موثرترین و نافع ترین سطح اخلاق را در اختیار آدمی قرار می دهد. هرچه نگاه به هستی عمیق‌تر شود، نتیجه‌اش در مقام عمل روشن‌تر، ظاهرتر و فراگیرتر خواهد شد.

وی افزود: جهان‌بینی که عرفا دارند در سه بخش قابل دسته‌بندی است؛ نخست تصویری که انسان از خدا دارد؛ یعنی رابطۀ خدا و هستی یا در حقیقت خداشناسی عارف. دوم نگاهی که بر انسان دارد؛ یعنی پاسخی که عارف به این نوع پرسش‌ها دارد: جایگاه انسان در عالم هستی کجاست؟ انسان چه ظرفیت‌های وجودی دارد؟ قوای ادراکی او تا کجا کشش دارد و برقرار است؟ از نظر عملی تا کجا توان پیشرفت دارد؟ رابطۀ انسان با خدا چیست؟ رابطه او با بقیه مخلوقات چیست؟ در حقیقت، این مرحلۀ انسان‌شناسی عارف است.

دکتر الهی منش، رابطه مخلوقات با خدا را سومین مرحلۀ جهان‌بینی عارف دانست و تصریح کرد: هر سه نگاه، تصویر از خدا، انسان و رابطه مخلوق با خدا در مقام عمل به ما کردارهای ویژه‌ای را سفارش می کند.

وی همچنین گفت: انسان در مقام عمل، نیاز به باور دارد؛ عمل انگیزه می‌خواهد و جوهر انسان به انگیزه و ارادۀ اوست؛ اختلاف بین انسان‌ها هم به عزم و اراده آنهاست. واژۀ عزم ما را به یاد پیامبران اولوالعزم می‌اندازد. خداوند به پیامبر(صلی الله و علیه و آله و سلم) سفارش‌می‌کند که صبر داشته باش چنانکه پیامبران اولوالعزم داشته‌اند.

الهی منش در بخش دیگری از سخنان خود اظهار داشت: هرچه انسان معرفتش به هستی عمیق‌تر شود، در عمل او نقش دارد. نگاهی که به هستی داریم در ارزش‌گذاری ما تأثیر مستقیم خواهد داشت. مرحوم علامه جعفری در این باره می‌گوید: ارزش هر انسان به نوع نگاهش به هستی است. ایشان در همین باره به جمله حضرت امیرالمومنین علی(علیه السلام) اشاره می‌کند که تفسیر سخن این است: قیمت هر انسان به آن چیزی است که فرد آن را حَسَن می‌پندارد.

وی افزود: البته در اینجا این مسئله پیش می‌آید که اگر کسی  عملی را نیک پنداشت ولی خود به آن عمل نکرد، چه؟ پاسخ این است که دلیل، کم بودن و جامع نبودن معرفت او به آن عمل است.

دکتر الهی‌منش، دو نگاه عمده به جهان هستی را برشمرد و گفت: یک نگاه ماتریالیستی وجود دارد و در مقابلش نگاهی که برای موجودات جهان خالقی قائل است؛ این دو کاملا از هم متفاوت است. ماتریالیست‌ها، موجودات را ماده‌ای بی‌جان و بی‌عاطفه و دارای حیاتی مجزا از هم می‌دانند؛ اما نگاه جهان‌بینی الهی کاملاً در مقابل این نگاه است. آنان برای هستی آفریننده‌ای قائل‌اند. کسی که جهان را در بهترین قوام آفریده‌است و هدف از آفرینش هر جزء آن را مشخص کرده و برای هر موجودی لوازم کمالش را فراهم آورده است.

رئیس دانشکده عرفان دانشگاه ادیان قم ادامه داد: طبعاً اخلاق افراد دارای هر یک از این جهان‌بینی‌ها، کاملا متفاوت خواهد بود. زیربنای اخلاق مادی‌گرایان مشهورات است که این نگاه انگیزه‌ای برای انسان به وجود نمی‌آورد؛ اما فردی که نگاهی الهی به دنیا دارد، پیامش این است: همۀ هستی تو، دنیا نیست بلکه حیاتی بیکران و بی‌حد در انتظار توست.

بنابراین، اگر انسان به معرفت الهی دست یابد، مراتبی از اخلاق در او بروز پیدا می‌کند که از انسانیات فراتر است.

نهایت کمال انسانی، عدالت است.

دکتر الهی منش نهایت کمال انسانی را عدالت دانست و گفت: تعریف اهل بیت(علیهم السلام) از انسان متفاوت از این نگاه است که انسان را حیوان ناطق می‌داند؛ بلکه آنان انسان را زنده‌ای می‌دانند که می تواند خداگونه شود.

این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به پنج مرتبۀ نفس از نظر ملاصدرا، تصریح کرد: انسان دارای ۵ مرتبۀ نفسانی است؛ نخست، نفس نباتی؛ دوم، نفس حیوانی که در سطح ادراکات حیوانات قرار می گیرد؛ سوم، نفس نفسانی که قدرت ذهنی انسان در این مرحله شکوفا می‌شود؛ این دوره را همچنین دورۀ فلسفی آدمی نیز بر می‌شمارند؛ چرا که در این دوره بیشترین پرسشگری از انسان بروز می‌کند. مرتبۀ چهارم، نفس انسانی است؛ تنها گروهی از انسان‌ها به این مرتبه می‌رسند و نتیجۀ آن عدالت است. عقل جامع‌نگر در این مرحله شکوفا می‌شود؛ این انسان‌ها حق را می‌بینند و برای او ارزش قائل‌اند و پیوسته به دنبال رسیدن به آن هستند؛ انسانی که به این مرحله رسیده است، یقیناً جایگاهش بهشت است.

الهی‌منش عالی‌ترین مرحلۀ نفسانی انسان را نفس الهی برشمرد و افزود: این مرتبه، فراتر از انسانیت است. برای نمونه، احسان در این وادی در آدمی شکوفا می‌شود. رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید:«احسان این است که خدا را طوری بندگی کند که انگار او را می‌بیند». در این مرتبه انسان حق را میبیند و خلق را عیال خداوند بر می‌شمارد. در واقع، احسان ظهور مرتبه‌ای از توحید است. خداوند متعال در آیۀ ۱۳۴ سوره آل عمران به صفات محسنین اشاره کرده است؛ چنانکه می‌فرماید: همانها كه در توانگری و تنگدستی انفاق می‏كنند؛ و خشم خود را فرو می‏برند؛ و از خطای مردم مي‏گذرند، و خدا محسنین را دوست دارد.

اگر انسان بخواهد اهل احسان باشد، باید به مرتبه توحید برسد؛ بنابراین، عارف به کسی می‌گویند که نگاهش به هستی خدا بین باشد. حجت الاسلام دکتر الهی‌منش در بخش پایانی سخنان خود گفت: رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) به عالی ترین مرتبۀ هستی رسیده است و ایشان می‌تواند بهترین الگو برای افرادی باشد که به دنبال عرفان عملی هستند.