زندگی امام هادی(علیه السلام) به لحاظ هم عصر بودن با چند تن از خلفای مستبد عباسی به ویژه متوکل، از جهاتی متمایز از زندگی دیگر ائمه هدی (علیهم السلام) است. این امام بزرگوار به دلیل موقعیت علمی و معنوی بالایی که در میان مسلمانان داشت، مورد بغض و کینه بیشتر عباسیان و حاکمان مستبد قرار گرفت و در این راه مرارت‌های زیادی را به جان خرید. به بهانه سالروز میلاد امام دهم شیعیان(علیهم السلام) و برای آشنایی بیشتر با حیات پربار این امام همام و معارف ناب ایشان، گفت وگویی با حجت الاسلام موسی دانش انجام داده‌ایم. وی از مترجمان و پژوهشگران گروه حدیث پژوهی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی است. ماحصل این گفت وگو را از نظر می‌گذرانیم:

به عنوان نخستین سؤال، دوران زندگی امام هادی(علیه السلام) و حاکمان زمان ایشان را توضیح دهید؟

حضرت امام علی‌النقی(علیه السلام) در سحرگاه نیمه ذی الحجه سال ۲۱۲ هجری قمری در شهر صریا در حومه مدینه به دنیا آمد. پدرش امام جواد(علیه السلام) و مادرش سمانه بانویی پاک و باتقوا بود. دورۀ امامت حضرت با خلافت خلفای عباسی معتصم، متوکل، منتصر و معتز معاصر بود که همۀ آنان به شدت با خاندان حضرت علی(علیه السلام) و اهل بیت(علیهم السلام) دشمنی سرسختی داشتند. با اینکه امام هادی(علیه السلام) همانند پدرشان در سن خردسالی به امامت رسید، در همین دوران کودکی نیز بسیار مورد آزار و اذیت قرار می‌گرفت؛ اما این اختناق در زمان متوکل عباسی بیشتر بود. متوکل دشمنی با امام علی(علیه السلام) و اولادشان را سیاست خودش قرار داده بود به همین دلیل، اجازه نمی‌داد امام هادی(علیه السلام) هیچگونه فعالیتی داشته باشد. او به دلیل ترس از فرمانبرداری مردمان مکه و مدینه از آن امام همام(علیه السلام) و به خطر افتادن موقعیت اجتماعی خویش، امام هادی(علیه السلام) را به سامرا، مرکز حکومت فرا خواند تا به طور مستقیم بر فعالیت‌های ایشان نظارت کند.

مهم‌ترین فعالیت‌های امام هادی(علیه السلام) در دوران امامتشان چه بوده است؟

در زمان امامت امام هادی(علیه السلام)، دو مکتب انحرافی و باطل «ناصبی‌گری» و«تجسیم» با هدف گمراهی مردم شکل گرفت. این امام بزرگوار، با این دو مکتب مبارزه کردند. ناصبی‌‌ها، کسانی بودند که سیاستشان دشمنی با اهل بیت(علیه السلام) بود و مکتب تجسیم، افرادی بودند که برای خدا جسم قائل بودند. متوکل تمام هم و غمش را بسیج کرده بود که این دو مکتب را برای مردم جا بیندازد و امام هادی(علیه السلام) با این دو مکتب مقابله کردند.

موضع‌گیری‌های امام هادی(علیه السلام) نسبت به این مکتب‌ها چه بود؟

امام دهم شیعیان(علیه السلام) با ایراد فضائل اهل بیت(علیهم السلام) به ویژه فضایل امام حسین(علیه السلام) و نشر معارف ائمه اطهار(علیهم السلام) با ناصبی‌گری مبارزه کرد. در تاریخ نقل شده است وقتی برای آخرین بار متوکل عباسی، امام (علیه السلام) را احضار کرد، حضرت مسیر نجف را انتخاب کرد و در 18 ذی الحجه که در آستانه این روز شریف هستیم، حضرت سنت زیارت امام علی(علیه السلام) را در روز غدیر زنده ساخت. ایشان در این روز مبارک، در کنار مرقد جدش امیرالمؤمنین(علیه السلام) منشور و زیارت غدیر را ایراد کرد. در این زیارت فرازهای زیادی دارد که بیان ویژگی‌ها و صفات علی‌بن‌ابی‌طالب(علیه السلام) و تأکید بر لقب امیرالمؤمنین از جمله آنهاست. امام هادی (علیه السلام) در این زیارت، فراوان از لقب امیرالمؤمنین یاد می‌کند، زیرا متوکل و دشمنان حضرت علی(علیه السلام) اینگونه بین مردم تبلیغ می‌کردند که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) حضرت علی(علیه السلام) را به عنوان وصی خود معرفی نکرده است. از این رو امام هادی(علیه السلام) تأکید می‌کند ایشان امیرالمؤمنین و وارث علم و دانش پیامبران بوده است. به این ترتیب صفات و ویژگی‌هایی را بیان می‌کند که نشان می‌دهد امام علی(علیه السلام) بندۀ خالص خداوند و احیا کننده دین است.

از جمله معارف بلند حضرت، موضوع امام شناسی است که در قالب زیارت جامعۀ کبیره بیان شده، لطفاً در بارۀ علت شکل‌گیری این زیارت و برخی از مفاهیم بلند آن توضیح دهید؟

زیارت جامعۀ کبیره یکی از آثار ماندگار امام هادی(علیه السلام) است.  دو منشوری که از امام هادی(علیه السلام) برای ما شیعیان به ارث رسیده، منشور غدیر و زیارت جامعه کبیره است. ما  باید این دو منشور را پاس بداریم، قرائت کنیم و در پی معانی و جملات والای آن باشیم. هدف امام از بیان زیارت جامعه‌کبیره تأکید بر مسئله وحدانیت و توحید و همچنین تأکید بر عظمت و مقام شامخ ائمه اطهار(علیهم السلام) است. یکی از مکتب‌هایی که آن دوران رواج پیدا کرده بود مکتب «غلو» بود که در برابر مکتب ناصبی قرار داشت. مکتب غلو از نظر محبت به ائمه اطهار(علیه السلام) دچار افراط شده بودند. امام هادی(علیه السلام) در برابر این مکتب نیز موضع منفی داشت. از دیگر دلایل ایراد زیارت جامعۀ کبیره،  می‌توان به مبارزه با مکتب غلو اشاره کرد. بخشی از این زیارت‎نامه نیز، مقام واقعی ائمه(علیهم السلام) را تبیین می‌کند.

جایگاه علمی امام هادی(علیه السلام) را توضیح دهید؟

امام هادی(علیه السلام) در اوج بلند قله دانش جهان هستی قرار گرفته است و ایشان بنا به فرمودۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) عالم امت و حافظ بینش نبوی بوده است. کسی که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) پیشاپیش او را عالم خطاب کرده باشد، باید در چنین جایگاهی قرار گیرد. از این رو ایشان هادی یعنی هدایت کننده به سوی خدای عزوجل هستند و تا فردی به عالی‌ترین مقام علمی نرسیده باشد، نمی‌توان به او سمت هدایتگری داد. اگر نگاهی به القاب امام هادی(علیه السلام) بیندازید به جایگاه و مقام علمی ایشان پی می‌برید چرا که هر یک از لقب‌های امام(علیه السلام) نشانگر جایگاه بلند ایشان در بین مردم است. حتی دشمنان نیز اعتراف به علم امام هادی(علیه السلام) داشتند.

با وجود فشارهای حاکم بر امام هادی(علیه السلام) ایشان چه روش تبلیغی را پیش گرفتند ؟

حصر امام هادی (علیه السلام) باعث ارتباط غیرمستقیم ایشان با مردم شده بود و همانطور که اشاره شد این امام بزرگوار به شدت در اختناق به سر می‌برد. امام هادی و امام حسن عسکری(علیهما السلام) را با عنوان عسکریین یاد می‌کنند. عسکریین به معنی دو نظامی است. زیرا این دو امام در منطقه‌ای که نظامی و پادگان ارتش بود، زندگی می‌کردند. به همین منظور، ایشان نمی توانستند آشکارا تبلیغ کنند. از این رو با مناظره‌ها، ادعیه و زیارت‌ نامه‌ها به کار تبلیغ دین می‌پرداختند.

برای ترویج معارف عمیق امام هادی(علیه السلام) در میان افراد جامعه، چه راه کارهای عملی را پیشنهاد می کنید؟

ما باید از طریق رسانه‌ها و چاپ آثاری مرتبط با این امام همام به تبیین سیره و زندگی، مبارزات، معجزات و کرامات ایشان بپردازیم. با بررسی تاریخ متوجه می‌شویم که امروزه گروه‌های انحرافی تکفیری، همانند متوکل عباسی در آن دوران رفتار می‌کنند. ما با معرفی زندگی و سیاست‌ها و رفتارهای امام هادی(علیه السلام) و مواضعی که در برابر گروه‌های انحرافی داشت، می‌توانیم سیرۀ امام(علیه السلام) را احیا کنیم.