امروز 24 ذی‌الحجه، سالروز نزول آیۀ تطهیر است.(1) یکی از روایات مشهور در منابع شیعه و اهل‌سنت واقعه حدیث کساء و نزول آیه تطهیر است. روایات فراوانى در این زمینه وجود دارد که یکسان نبوده و اختلافاتى در محتوا و الفاظ دارند. در برخی روایات، اصل ماجرا بیان شده، ولی خصوصیات آن ذکر نشده است. برای بررسی جزئیات این واقعه و شأن نزول آیه تطهیر گفت‌وگویی با مدیرگروه مطالعات قرآنی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی انجام دادیم که در پی می‌آید.

آیا لقب اهل‌بیت برای نخستین‌بار با نزول آیه تطهیر به پنجتن آل عبا اطلاق شده است؟

در آیه 73 سوره هود می‌خوانیم «قَالُوا أَتَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ»، پس قبلاً در قرآن، کلمۀ اهل‌بیت در مورد حضرت ابراهیم(علیه السلام) و خاندانش به کار رفته است؛ اما برخی از مفسران اهل‌سنت معتقد هستند آیه تطهیر یک آیه عام بوده و شامل همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نیز می‌شود. اگر یک بررسی از آیات قبل آیۀ تطهیر داشته باشیم، می‌بینیم در آیه 32 سوره احزاب یک قیدی آمده و آن هم شرط تقوا است و اراده خدا مشروط به شرط تقوا است. کسانی که در مقابل امام زمانه خودشان قیام کردند، یقیناً مصداق این آیه نخواهند شد. این مسئله اینقدر روشن و واضح بوده که هیچ نقل تاریخی چه در کتاب‌های شیعه و چه در کتاب‌های اهل‌سنت، حتی یک مورد نداریم که یکی از همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ادعا کند،  من جزء اهل‌بیت هستم؛ ولی در مقابل می‌بینیم خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) برای فضلیت خودشان به آیه تطهیر استدلال می‌کنند.

دلایل اهل‌سنت برای قائل شدن همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به عنوان اهل‌بیت چیست؟

کلمه اهل‌بیت در آیه تطهیر به پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و خاندان ایشان اطلاق شده است و آیات قبل این آیه یعنی، آیات 28 تا 33 سوره احزاب، همه خطاب‌ها به همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) است. يَا نِسَاء النَّبِيِّ و یا خطاب‌هایی به گروه زن‌ها ... أَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ ... به کار رفته است، ولی در آیه 33 احزاب در عین اینکه می‌بینیم قبل و بعد این آیه خطاب به همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) است، یک مرتبه لحن و روش آیه تغییر می‌کند و با خطاب به گروه مردان به کار می‌رود، «إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ‌الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا»؛ کلمه «كُمْ» در این دو مورد خطاب به مردان است. معلوم می‌شود این قسمت آیه با صدر و قبل و بعد آیه فرق می‌کند. ما از اینجا می‌فهمیم که مقصود از اهل‌بیت حداقل زنان و همسران پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نیستند، بلکه یک تعداد خاصی همچون وجود مبارک پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، امیرمؤمنان(علیه السلام)، حضرت زهرا(سلام الله علیها)، امام حسن(علیه السلام) و امام حسین(علیه السلام) هستند.

روایات بسیار فراوان در مورد نزول آیه تطهیر در کتاب‌های اهل‌سنت داریم، در کتاب‌های تفسیرشان مثل تفسیر طبری و تفسیر الدرّ المنثور فى التفسیر بالمأثور نوشته جلال‌الدین عبدالرحمن سیوطى در مورد نزول و محل نزول آیه تطهیر روایاتی نقل کردند که اکثر روایات این است، رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در خانه ام‌سلمه همسرش بوده و این آیه بر پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شده است و وقتی ام‌سلمه این صحنه را می‌بیند، نزدیک آمده و می‌گوید یا رسول‌الله من هم از اهل‌بیت هستم. پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در جواب او می‌فرمایند: «تو از آنها نیستی ولی عاقبت‌بخیری و آدم خوبی هستی».

با توجه به اینکه آیه تطهیر به تناسب موقعیت اجتماع پنج‌تن آل عبا زیر کساء نازل شده است. آیا لقب اهل‌بیت شامل دیگر ائمه‌معصومان(علیهم السلام) نیز می‌شود؟

ائمه‌اطهار(علیهم السلام) از امام سجاد(علیه السلام) تا امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) به دلیل عقلی و طبق برخی از روایات جزء اهل‌بیت محسوب می‌شوند، ولی لحن آیه خطاب به پنج‌تن آل عبا است. زمان نزول آیه تطهیر چهار نور مبارک همراه پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) حضور داشتند و جزء اهل‌بیت قرار می‌گیرند.

اگر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) این خصوصیت را دارد که به دور از هر گونه لغزش و خطا باشد، پس باید بین رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و نائبان ایشان نیز تناسب وجود داشته باشد که تناسب در همین عصمت و دوری از گناه است. در قسمتی از زیارت جامعه‌کبیره که از امام هادی(علیه السلام) نقل شده، می‌خوانیم «خَلَقَكُمُ اللّهُ أنْوارا فَجَعَلَكُمْ بِعَرْشِهِ مُحْدِقينَ حَتّى مَنَّ عَلَيْنا بِكُمْ فَجَعَلَكُمْ في بُيُوتٍ أذِنَ اللّهُ أنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فيهَا اسْمُهُ». اینها همه نورهای مقدسی هستند که خدا آنها را خلق کرده و سال‌ها در عرش بودند؛ خدا منت گذاشت و آنها به صورت انسانی از مادر متولد شدند و یکی پس از دیگری خلافت و جانشینی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) را بر عهده گرفتند.

ماجرای حدیث کساء چگونه اتفاق افتاده است؟

اصل قضیه مشخص است که ابتدا آیه تطهیر نازل شد و پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، حضرت علی(علیه السلام)، حضرت فاطمه(سلام الله علیها) و حسنین(علیه السلام) را طلبیدند و عبای خود را بر سر آنها انداخته و دست‌ها را به دعا بلند کرده و فرمودند: «اللهم، هؤلاء أهل بیتی، اذهب عنهم الرجس و طهّرهم تطهیرا» و ماه‌ها هر روز بعد از نماز ظهر جلوی درب  خانه امام علی(علیه السلام) و فاطمه(سلام الله علیها) می‌ایستادند و می‌فرمودند: «السلام‌علیکم یا اهل‌بیت النبوه». تا فضیلت آنها بر دیگران تثبیت شود، همه بشنوند و بدانند اهل‌بیت رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) چه کسانی هستند.

تجلی ولایت در آیه تطهیر چگونه نمود یافته است؟

آیه تطهیر یکی از آیاتی است که می‌تواند مسئله ولایت را تمام و کمال برای ما بیان کند. خداوندمتعال این پنج تن را یکجا با یک لفظ و در یک فضیلت شریک می‌کند و پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نیز برای اینکه اهل‌بیت خود را به خوبی معرفی  کنند، عبا روی سر اینها می‌اندازند یا طبق برخی روایات به در خانه حضرت علی(علیه السلام) و حضرت فاطمه(سلام الله علیها) می‌روند و از آنها خطاب به اهل‌بیت خود می‌کنند. معلوم می‌شود هر خصوصیتی که از مسئله ولایت در وجود مقدس پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) است، برای این چهار نور مبارک هم وجود دارد که اگر ما آشنایی‌مان را با مسئله ولایت و تفسیر قرآن زیاد کنیم، إن شاء الله به برکت خود آیات قرآن و ولایت ائمه‌اطهار(علیهم السلام) عاقبت‌بخیر شده و راه سعادت را در زندگی دنیوی و آخروی پیدا خواهیم کرد.

مصاحبه‌گر: آزیتا ذکاء/ نشریه حرم

(1) شیخ مفید روز 24 ماه ذی الحجه را روز مباهله می‌داند،(شیخ مفید، مسار الشیعة، ص 41، نشر کنگره شیخ مفید، قم، چاپ اول، 1413ق)؛ شیخ طوسی نیز روز 24 از این ماه را روز مباهله دانسته و دعایی را در این زمینه نقل می‌کند، (شیخ طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد، ج 2، ص 759، مؤسسۀ فقه الشیعه، بیروت، چاپ اول، 1411ق)؛ همچنین برای بحث تحلیلی در زمینه این مسئله ر.ک به: سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، ص 911 – 919، نشر بوستان کتاب، قم، چاپ بیست و یکم، 1385ش.