روز 21 آبان سال 1363، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، با هدف ترویج و نشر فرهنگ اسلامی، تأسیس شد. 34 سال از آن روز می‌گذرد و امروز، این بنیاد به یکی از ستون‌های اصلی تحقیق و پژوهش کشور و بلکه منطقه، در عرصه مطالعات علوم اسلامی و انسانی تبدیل شده است. انتشار بیش از چهار هزار اثر پژوهشی در کارنامه این بنیاد مهم و راهبردی، برای درک تأثیرگذاری و فعالیت‌های گسترده آن، کافی است. امروزه کمتر پژوهشگری است که بنیاد پژوهش‌های اسلامی را نشناسد و کمتر دانشجوی کارشناسی ارشد و دکترایی است که برای تکمیل منابع پایان‌نامه و رساله‌اش، سری به محصولات یا آرشیو کم نظیر اسناد و مطبوعات این بنیاد نزده باشد. به مناسبت سی و چهارمین سالروز تاسیس، به سراغ مدیرکل این بنیاد راهبردی، یعنی حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سیدمحمود مرویان حسینی رفتیم تا از او درباره پیشینه بنیاد و همچنین، برنامه‌های آتی آن بپرسیم. آن‌چه در پی می‌آید، مشروح گفت‌وگوی خراسان با مدیرکل بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی است.
فکر می‌کنم اگر گفت‌وگو را با پرسشی درباره تاریخچه تأسیس بنیاد پژوهش‌های اسلامی و همچنین، رسالتی که برای این بنیاد راهبردی تعریف شده است، شروع کنیم، آغاز خوبی باشد.
بله، شروع خوبی است. آستان قدس رضوی در سال 1363، در کنار مجموعه‌های فرهنگی و آموزشی خود، اقدام به تأسیس مرکزی پژوهشی کرد که بتواند پشتوانه و تکیه‌گاه این آستان مقدس، در موضوعات علوم و معارف اسلامی و انسانی باشد. شروع کار هم با فعالیت‌های خراسان‌شناسی و مطالعه روی احادیث مندرج در بحارالانوار بود.
منظور از خراسان‌شناسی، کار روی مباحث تاریخی و جغرافیایی خراسان است؟
بله. به تدریج، بنیاد طی سه دهه گذشته در حوزه‌های مختلف پژوهشی مانند گروه مطالعات قرآن و حدیث، فقه‌پژوهی، اخلاق و تربیت اسلامی، فرهنگ و سیره رضوی، انقلاب و تمدن نوین اسلامی، کلام و اندیشه اسلامی و ... گروه‌هایی را تشکیل داد. البته آثار پژوهشی بنیاد، از عناوین گروه‌های پژوهشی آن فراتر می‌رود. ما در مباحثی مانند روان شناسی، جامعه‌شناسی، اقتصاد اسلامی، کودک و نوجوان، جغرافیای جهان اسلام و ... هم، آثاری را تدوین و عرضه کرده‌ایم.
این آثار توسط پژوهشگران خود بنیاد تألیف و تدوین شده است یا برای پژوهش و تألیف اثر، برون سپاری نیز داشته‌اید؟
تقریباً حدود 55 درصد آثار بنیاد، کار همکاران بنیاد پژوهش‌هاست و 45 درصد نیز، محصول همکاری با استادان دانشگاه‌ها، نخبگان و استادان حوزوی است. طی این سال‌ها، بنیاد پژوهش‌ها یک نمونه عملی از وحدت حوزه و دانشگاه را، در عرصه تولید دانش، به نمایش گذاشته است.
پاسخ بخشی از پرسش نخست من درباره رسالتی که برای بنیاد پژوهش‌های اسلامی تعریف شده است، باقی ماند. لطفاً در این باره هم توضیحاتی ارائه بفرمایید.
طبق اساسنامه بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، رسالت این بنیاد عبارت است از تولید، تبیین و ترویج علوم و معارف اسلامی، با تأکید بر پشتیبانی فکری برای انقلاب و نظام اسلامی و همچنین جهان اسلام. توجه به عرصه سیره و معارف رضوی و نیز، مبحث زیارت هم از جمله رسالت‌هایی است که برای بنیاد تعریف شده است. هدف ما این است که در موضوع اخیر، به مرجع علمی بین‌المللی تبدیل شویم. البته در سال‌های اخیر، تأکید ما این است که با توجه به ظرفیت‌های موجود در آستان قدس رضوی، زنجیره تولید تا مصرف محصولات فرهنگی را در آستان قدس رضوی مورد توجه قرار دهیم و مخاطبان گوناگونی که در مؤسسات فرهنگی و علمی آستان قدس فعال هستند، از دستاوردهای بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی بهره‌مند شوند. تولیت محترم آستان قدس رضوی هم تأکید داشته و دارند که بنیاد باید با مراکز علمی جهان اسلام، حوزه‌های علمیه، دانشگاه‌ها و شخصیت‌های علمی برجسته ملی و بین‌المللی ارتباط و تعامل داشته باشد. بنابراین، این هم جزو رسالت‌هایی است که باید برای فعالیت بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در نظر بگیریم. ما برای انجام این رسالت، راهکارها و راهبردهای ویژه‌ای را هم تعریف کرده‌ایم.
آرشیو اسناد و مطبوعات بنیاد پژوهش‌های اسلامی، اگر نگوییم بینظیر، یکی از کم‌نظیرترین آرشیوهایی است که در کشور و حتی دنیا وجود دارد. با توجه به این‌که نخبگان و فرهیختگان جامعه هم در زمره خوانندگان این گفت‌وگو و بسیار راغب به استفاده از این ظرفیت بنیاد هستند، درباره فعالیت و عملکرد این بخش نیز، توضیحاتی ارائه بفرمایید.
مستحضر هستید که یکی از امتیازات بینظیر آستان قدس رضوی، بهره‌مندی از گنجینه نفایس، مخزن اسناد و آثار خطی است. ما وظیفه داریم که این ظرفیت فوق‌العاده را به علاقه‌مندان، پژوهشگران و نخبگان جامعه معرفی کنیم و به طریقی، در اختیار آن ها قرار دهیم. بخشی از این مسئولیت خطیر، برعهده کتابخانه آستان قدس رضوی است. اما تنها در اختیار قرار دادن اسناد، تمام کار نیست و باید این اسناد، مراحل فراوری را طی کنند و در یک جریان تحلیلی و توصیفی، به مخاطبان ما معرفی و عرضه شوند. یکی از بخش‌های بنیاد پژوهش‌های اسلامی، دفتر پژوهش‌های اسنادی است که انجام این مهم را برعهده دارد. ما در این بخش که به واقع نوعی همکاری میان کتابخانه و بنیاد پژوهش‌هاست، در پی این هستیم که نفایس و اسناد مهم را شناسایی و موارد برگزیده آن را در عرصه‌های مختلف، به مخاطبان خودمان عرضه کنیم که برخی از این آثار، در زمره آثار برگزیده کتاب سال جمهوری اسلامی نیز، قرار گرفته‌است. ما مصمم هستیم که خدمات بنیاد پژوهش‌ها را در این زمینه توسعه دهیم. معرفی این آثار، افزون بر جایگاه ویژه‌ای که خود آن ها دارد، می‌تواند ظرفیت ممتاز آستان قدس رضوی را در این زمینه، بیش از پیش آشکار و اعتمادی را که طی قرن‌های گذشته، اهالی علم و هنر به این آستان شریف داشته‌اند، هویدا کند.
بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی برای انجام رسالتی که برعهده دارد، چه راهبردها و فعالیت‌هایی را برای آینده پیش‌بینی کرده است؟
یکی از موضوعات پژوهشی که بنیاد طی سه دهه گذشته، به صورت ویژه، بر آن متمرکز بوده، احیای آثار و میراث علمی گذشتگان است. در این زمینه، کارهای ممتاز و کم‌نظیری را انجام داده‌ایم. فعالیت‌های ما آن‌قدر گسترده و تأثیرگذار بوده است که امروزه در سراسر ایران عزیز، همه نخبگان و پژوهشگران با فعالیت‌های بنیاد آشنایی دارند. در خارج از کشور هم، به ویژه در عرصه علوم اسلامی، بنیاد پژوهش‌ها کاملاً شناخته شده است. با این حال، این موفقیت، نباید ما را از پرداختن به مسائل جدید و نیازهای روز، بازدارد. لذا یکی از تأکیدات تولیت محترم آستان‌قدس رضوی و برنامه‌های جدی ما این است که روی مسائل مستحدثه تمرکز داشته باشیم و بتوانیم درباره هر مسئله و موضوع، اندیشمندان، متفکران و صاحبنظران آن عرصه را، دور هم جمع و دستاورد تلاش علمی آن ها را به جامعه عرضه کنیم. در دوره جدید و بر اساس آن‌چه اساسنامه برای فعالیت‌های پیش روی بنیاد در نظر گرفته است، در پی ایجاد پژوهشکده‌هایی هستیم. نخستین پژوهشکده ما، پژوهشکده علوم و معارف اسلامی است. طی روزهای اخیر، مشغول سامان دهی کمیته‌های علمی و جذب پژوهشگر و عضو هیئت علمی برای این پژوهشکده بودیم. در کنار تأسیس پژوهشکده، موضوع تأسیس اندیشکده نیز، مطرح است. رسالت اندیشکده‌ها این است که مسائل علمی را متناسب با مسائل مورد نیاز و چالش‌های مراکز اجرایی در کشور عرضه کنند. در اندیشکده‌ای که قصد تأسیس آن را داریم، قرار است چالش‌ها و مسائل حاکمیتی موجود، با سفارش دستگاه‌های مربوط، مورد بررسی و مداقه علمی قرار گیرد و راهکارهای مناسب برای رفع و حل آن ها، ارائه شود. بخش دیگری از فعالیت‌های آینده ما، تأسیس مرکز تحقیقات «تراثی» خواهد بود. البته، نباید از یاد ببریم که نخستین مأموریت بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، این است که سیره و آموزه‌های رضوی را به صورت فراگیر و جامع مورد توجه قرار دهد. بیش از 220 اثر از آثار بنیاد، درباره زندگی و سخنان امام رضا(ع) و نیز راهبردهای تمدنی سیره و فرهنگ رضوی است. در کنار این‌ها، بحث آستان قدس و ذخایر فرهنگی، علمی و تمدنی آن و همچنین، بحث شهر مشهد مقدس هم، مورد توجه ویژه است.
طبعاً فعالیت‌های بنیاد پژوهش‌ها با دقت و مطالعه در خروجی‌های آن مورد بررسی قرار می‌گیرد. در صحبت‌هایتان به برخی از این خروجی‌ها، مانند تعاملی که ان شاءا... میان بنیاد و مراکز حکومتی در عرصه اندیشکده‌ها به وجود خواهد آمد، اشاره کردید. لطفاً درباره خروجی‌های سازمان و ساز و کار عرضه آن در جامعه نیز، اطلاعاتی را برای خوانندگان خراسان ارائه بفرمایید.
تاکنون بنیاد حدود چهار هزار اثر پژوهشی، در قالب دو هزار عنوان، در موضوعات مختلف علوم اسلامی و انسانی منتشر کرده است. برخی از این آثار که باید آن ها را به عنوان خروجی‌های بنیاد در نظر بگیریم، در زمره آثار کم‌نظیر جهان اسلام محسوب می‌شود. به عنوان نمونه می‌توانم به اثر قرآنی و لغوی «المعجم فی فقه لغه القرآن و سر بلاغته» اشاره کنم که بر اساس طرح مرحوم آیت‌ا... واعظ‌زاده خراسانی و زیر نظر ایشان تألیف و تدوین شد. آن مرحوم یکی از چهره‌های برجسته جهان اسلام و از پیشروان تقریب بین مذاهب اسلامی بود و مسئولیت‌های علمی متعددی را برعهده داشت. مرحوم آیت‌ا... واعظ‌زاده، طی 20 سال، با گروه پژوهشگری که او را همراهی می‌کردند، این اثر سترگ را پدید آورد که مورد تمجید و تعریف بسیاری از بزرگان، از جمله مقام معظم رهبری قرار گرفت. این اثر که خروجی بنیاد پژوهش‌هاست، در خارج از کشور، از جمله در دانشگاه الازهر مصر، به عنوان یک اثر اصیل و تأثیرگذار، مطرح است. در کنار انتشار این آثار فاخر، یکی دیگر از فعالیت‌ها و خروجی‌های بنیاد، برگزاری نشست‌های علمی و تخصصی است که مخاطب نخبگانی دارد. در این نشست‌ها، افزون بر پژوهشگران فعال در بنیاد، استادان و فرهیختگان بیرون از بنیاد نیز، حضور پیدا می‌کنند. شخصیت‌هایی که در عرصه‌های پژوهشی مد نظر بنیاد، صاحب نظر هستند، از داخل و بعضاً، از خارج کشور برای حضور در نشست دعوت می‌شوند و بحث‌های علمی را ارائه می‌کنند. جمع‌بندی این جلسات، هم برای حاضران مفید به فایده است و هم برای افرادی که اخبار این نشست‌ها را از طریق رسانه‌ها و پایگاه‌های خبری دریافت می‌کنند. از دیگر خروجی‌های بنیاد، باید به نشست‌های نقد کتاب اشاره کنم که در قالب نقد علمی و پژوهشی برگزار می‌شود. بنابراین، خروجی فعالیت‌های بنیاد پژوهش‌های اسلامی به دو صورت مکتوب و نشست‌های علمی و پژوهشی، در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.
بنیاد پژوهش‌های اسلامی، طیف وسیعی از پژوهشگران را مورد توجه و حمایت قرار می‌دهد. برخی از این افراد، البته، فرهیختگانی هستند که به صورت دائم در بنیاد حضور دارند و به کارهای تحقیقاتی مشغول اند؛ اما گروهی دیگر هم هستند که بیرون از بنیاد، در این عرصه فعالیت دارند و نیازمند پشتیبانی شما هستند. بنیاد برای حمایت از این پژوهشگران، چه تمهیداتی اندیشیده است؟
هم اکنون، گروه‌های پژوهشی ما در بنیاد، پذیرای همه محققان هستند؛ چه کسانی که بخواهند در پروژه‌های پژوهشی بنیاد همکاری کنند و چه افرادی که پیشنهاد طرح پژوهشی دارند و پس از طی مراحلی که پیش‌بینی شده است، طرح آن ها تصویب می شود و برای اجرا، مورد حمایت قرار می گیرد. افزون بر این، ما در بنیاد از کسانی که یک اثر پژوهشی را، مانند رساله یا پایان‌نامه، پدید آورده باشند هم، برای انتشار اثر، حمایت می‌کنیم. البته این پژوهش‌ها باید در حیطه موضوعات پژوهشی مصوب و مورد نظر بنیاد پژوهش‌های اسلامی باشد. جا دارد این نکته را هم یادآوری کنم که امروزه، مراکز پژوهشی و از جمله بنیاد، زیاد به دنبال استخدام پژوهشگر نیستند؛ ولی ما از همکاری‌های علمی با پژوهشگران و محققان استقبال می‌کنیم. ما هسته‌های دانایی را در بنیاد تثبیت می‌کنیم، اما رویکردمان این است که شبکه‌های علمی متصل به این هسته‌ها را هم ایجاد کنیم. در همین زمینه، نظام موضوعات و شبکه مسائل مورد توجه خودمان را برای 10 سال آینده، در هفت موضوع اصلی، تعریف و گروه‌های پژوهشی توانایی را مأمور تهیه و تنظیم آن کرده‌ایم؛ محورهای کلان مورد توجه ما عبارت هستند از تراث رضوی، رشد و سلامت انسان، نظام حکمرانی در اسلام، صیانت و امنیت، تبلیغ، زیارت و تربیت دینی.