دایرةالمعارف آستان قدس رضوی تنها مرجع علمی است که مجموعۀ آستان قدس را به طور دقیق و با آخرین شیوه های پژوهشی روز، بر اساس منابع و اسناد و پژوهشهای تازه معرفی میکند و حاصل ده سال کار جمعی بیش از 150 پژوهشگر و نویسندۀ صاحب نظر است. این کتاب در دو جلد با 826 مقاله تدوین شده که جلد اول آن با 426 مقاله (از حرف آ تا حرف س) در آبان ماه 1393 مصادف با آغاز چهارمین دهۀ تأسیس بنیاد پژوهشهای اسلامی منتشر شد و جلد دوم آن نیز (از حرف ش تا حرف ی) به خواست خداوند متعال در آیندهای نزدیک در اختیار علاقه مندان قرار خواهد گرفت.
این اثر در ذیل محورهای شش‌گانه، آستان قدس را معرفی میکند: رجال؛ القاب، موضوعات و مشاغل؛ مکانها؛ مکتوبات؛ نفایس موزه؛ سازمانها. مقالات به شیوۀ الفبایی تنظیم و تدوین شده و به این ترتیب، هر موضوعی که به آستان قدس رضوی ارتباط داشته باشد، در این کتاب معرفی شده است. این معرفی نه تنها یک توصیف ساده بلکه شرح زمینۀ تاریخی موضوع و پیشینۀ آن از ابتدای شکل‌گیری حرم مطهر رضوی تا کنون است و تماماً با روش کاملاً علمی و دور از قالبهای تبلیغی، صرفاً بر اساس اسناد و مدارک معتبر تاریخی و معاصر و یا مشاهده و مصاحبه های روشمند انجام گرفته است. این کتاب از جهات گوناگون ساختاری، محتوایی، ظاهری و روند تولید و تدوین ویژگیهای منحصر به فردی دارد.
از نظر ساختاری: این کتاب اولین اثر با ساختار دایرةالمعارفی موضوعی در خراسان محسوب میشود. کتابهایی مانند فرهنگ خراسان و دانشنامۀ رضوی فاقد این ساختار علمی است، زیرا بیشتر این کتابها نوشتۀ یک محقق و با محدودیتهای خاصی است که در پیش روی این بزرگان قرار داشته است. اما دایرةالمعارف آستان قدس را بیش از 150 نویسنده و محقق، با زمینه ها و تخصصهای مختلف نگاشته و ویراستاران مختلفی این نوشته ها را از نظر گذرانده و کاستیهای آن را یادآوری کردهاند.
برای تدوین این اثر، ابتدا منابع و مآخذ اصلی شناسایی و با مطالعه و مرور کامل آنها، که شامل چند صد جلد کتاب و مقاله بود، کار استخراج مداخل برای تألیف مقالات شروع شد. با تشکیل جلسات مشورتی گوناگون، تحقیق و جستجو و کسب اطلاع از سایر مؤسسات و افراد صاحب صلاح و با تجربه در این عرصه، شناخت اولیه به موضوع و تعیین محورهای شش‌گانه انجام پذیرفت. سپس در یک کار عظیم نفسگیر و در یک روند طولانی، بیش از 4 هزار موضوع یا مدخل شناسایی و به شیوۀ علمی فیشنگاری و مرتب شد. این مدخلها با یک کار گروهی و شورایی، در چند مرحله مهندسی، و به شیوۀ خاصی مرتب گردید تا سرانجام این مدخلها به 828 مدخل اصلی دارای مقاله و صدها مدخل ارجاعی (مدخلهایی که تنها یک عنوان هستند و توضیح آنها در یک مدخل اصلی دیگر آمده، که خواننده برای اطلاع بیشتر باید به آن مدخل اصلی مراجعه کند) با نظم و ترتیب خاصی درآمد و در شاخههای موضوعی قرار گرفت. همچنین نظام مغلوب مدخلها برای مدیریت بهتر چیدمان موضوعات و مدخلها به روش علمی در این کار اجرا شد؛ سپس شاخههای شش‌گانه، هر یک جداگانه سفارش و پیگیری نگارش و ویرایش مقالات تخصصی شاخۀ خود را را دنبال کرده، مقاله را پس از نگارش و ویراستاری علمی، به بخش نهایی یا ویراستاری جامع ارسال میکردند. در این بخش مقاله از نظر ادبی، استنادی و بافتاری ویرایش شده و مقالات با نثرها و شیوههای مختلف، با یکدیگر همسان میشدند. حتی پس از این مراحل طولانی، بازخوانیهای متعددی توسط استادان و خبرگان مختلف انجام گرفت.
از نظر محتوایی: کاملترین و جامعترین مجموعۀ اطلاعات علمی و دقیق از یک مجموعۀ عظیم مذهبی، تاریخی، فرهنگی، اقتصادی و ... است. این اثر رویکردی کاملاً تخصصی به آستان قدس رضوی دارد و حتی به موضوع امام رضا (ع) از نظر ارتباط با آستان قدس نگریسته شده و چنین پنداشته که موضوع امام (ع) خود یک ساحت مستقل پژوهشی میطلبد؛ اما از آنجا که فلسفۀ وجودی آستان قدس وابسته به ایشان است، در ابتدای کتاب و پیش از شروع متن اصلی، تیمناً و تبرکاً یک مقاله مستقل و مفصل دربارۀ ایشان آمده است. از مهمترین ویژگیهای این دایرةالمعارف تولید محتوای علمی دست اول و نو آن است. یعنی بنا به ضرورت، پژوهشگران در بسیاری از موضوعات چنان با فقر اطلاعات مواجه بودهاند که دست به کار شده و خود در این باره اولین پژوهش را انجام دادهاند و به همین جهت، در این اثر صرفاً معارف و کاوشهای دیگران گردآوری نشده؛ بلکه بسیاری از این معارف و کاوشها برای اولین بار تولید شده است. به طور مثال نویسندگان و ویراستاران مجبور بودهاند برای کشف یک سال یا یک رویداد و یا یک ارتباط، انبوهی از اسناد قدیمی را به سختی بازخوانی و جستجو کرده و متون و کتیبههای پیچیده و بدخوان را قرائت کنند و گاه حاصل شش ماه کار بی وقفۀ آنان تنها یک مقالۀ سه صفحهای اما بدیع و تازه در آن موضوع بوده است. پشتوانۀ هر موضوع حجم زیادی از اطلاعات در قالب پروندههای علمی است. همچنین هر مقاله ارائه شده در اثر، در واقع مطلبی گستردهتر و با جزئیات بیشتر بوده که در ویرایشهای مختلف، به حداکثر ایجاز و اختصار رسیده و به این ترتیب، آرشیو طرح دارای حجم زیادی از اطلاعات جامع دربارۀ هر موضوع است که بسیاری از آنها، مستقلاً یک کتاب یا یک مقالۀ بلند میتوانند باشد.
از نظر ظاهری: این اثر با طراحی و صفحهآرایی ویژه و چاپ چهار رنگ نفیس گلاسه، در 616 صفحۀ رحلی و دو نوع جلد اعلا عرضه شده و از این حیث، فاخرترین کتاب منتشر شده توسط بنیاد پژوهشهای اسلامی است. کتاب دارای 300 عکس، نقشه و چارت است که به بهترین وجه، مطالب را مستند و گویاتر کرده و منعکس کنندۀ شکوه و جلال بارگاه مطهر رضوی و پهنۀ متنوع تشکیلات آستان قدس رضوی است.
از نظر روند تولید و تدوین: این کار نشانگر نگاه بلند و عزم جدی آستان قدس در تولید یک اثر فاخر پژوهشی است. تولید محتوای علمی روندی طولانی، پرهزینه و پرخطر میطلبد که اغلب از حوصله و توان بسیاری از نهادهای علمی کشور خارج است؛ به ویژه دانشنامهنگاری که سازمان و تشکیلات وسیع، کتابخانه و آرشیو غنی اسنادی، نویسندگان متخصص و روند ویراستاری چند مرحلهای با در اختیار داشتن ویراستاران زبده و حتی تحقیقات میدانی گسترده میطلبد که این مجال و امکانات، تا کنون اغلب در اختیار پایتخت نشینان و در انحصار آنان بوده است. اما باید دانست نگارش این دایرةالمعارف در یک روند طولانی ده ساله و هزینۀ سنگین انجام پذیرفته است و آستان قدس از ابتدا عزم خود را در این باره جزم نمود و حتی با یک بخشنامۀ سراسری به معاونتها، ادارات، سازمانها و بخشهای تابعه، همه را به همکاری با آن موظف کرد. از سوی دیگر با توجه به تخصصی بودن مباحث این اثر، نگارش برخی مقالات به صاحبنظران خارج از مجموعۀ آستان قدس سپرده شد که این خود باعث تعامل و نزدیکی بیشتر با این دسته محققان بود؛ در عین حال مقالات زیادی به پژوهشگران داخل بنیاد و آستان قدس واگذار شد که این خود در تقویت هویت علمی این مجموعۀ عظیم فرهنگی و ارتقای خودباوری و توان پژوهشی درون سازمانی نقشی بسیار مؤثر ایفا کرد.
سفارش مقالات گوناگون به بالغ بر 150 نفر پژوهشگر نویسنده و ویراستار علمی (34 نفر درون بنیاد و 116 نفر خارج بنیاد پژوهشهای اسلامی در جلد اول) خود یک جریان تأثیرگذار علمی ایجاد کرد که نیمی از بار آن را پژوهشگران بنیاد با بیش از 200 مقالۀ تألیفی بر دوش کشیدند. ارتباط، تعامل و دریافت اثر تحقیقی از شمار زیادی محقق نیازمند روحیۀ جمعی و کار گروهی در سطح بالا بود که با حمایت آستان قدس رضوی و بهویژه تولیت عظمی آستان قدس صورت عمل به خود گرفت.
کتاب با طراحی و صفحهآرایی ویژه و چاپ چهار رنگ نفیس گلاسه، در 616 صفحۀ رحلی و جلد اعلا عرضه شده و از این حیث، فاخرترین کتاب منتشر شده توسط بنیاد پژوهشهای اسلامی است. این اثر دارای 300 عکس، نقشه و چارت است که به بهترین وجه، مطالب را مستند و گویاتر کرده و منعکس کنندۀ شکوه و جلال بارگاه مطهر رضوی و پهنۀ متنوع تشکیلات آستان قدس رضوی است. به طور کلی میتوان گفت که این کتاب محکمترین سند اصالت، دیرینهگی و استمرار دستگاه پرشکوه آستان قدس رضوی بوده، ایمان و اعتقاد مردم این سرزمین به تجلیگاه ولایت و امامت را در طی دوازده قرن گذشته، به دقیقترین شکل روایت میکند. همچنین این کتاب کلید ورود به موضوعات مختلف تحقیقی و نقشه راه پژوهشگران برای تدوین آثار گوناگون در موضوع آستان قدس و حرم مطهر رضوی است.
