به گزارش اداره روابط عمومی و بینالملل بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، حجتالاسلاموالمسلمین مهدی مهریزی، عضو هیئتعلمی دانشگاه قرآن و حدیث، در نشست «فلسفه احکام در کتاب عیون اخبار الرضا(ع)» از مجموعه نشستهای اولین سوگواره علمی ـ فرهنگی امام رضا(ع)، که از سوی دفتر قم بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی برگزار شد، گفت: از قرن دوم بحث علل نویسی برای احکام در میان اصحاب ائمه، شایع بوده است؛ یونس بن عبدالرحمان و فضل بن شاذان و ... با عنوان عللالشرایع آثاری نوشتهاند و گاهی علل الحج، علل الصوم، علل النکاح، المتعه و ... از سوی کسانی مانند ابنبابویه و یونس نوشتهشده و این عنوان تا قبل از شیخ صدوق شایع بوده است. در سه باب در عیون یعنی ۳۲ تا ۳۴ به بحث عللالشرایع پرداختهشده و در اینجا علل به معنای فلسفه، حکمت و دلیل است که با کتب علل الحدیث تفاوت دارد، زیرا علل الحدیث به آفات حدیث پرداخته است و نباید میان این دو مفهوم خلط شود.
فواید علل نویسی
مهریزی با پرداختن به فواید علل نویسی، بیان کرد: ازجمله نتایج علل نویسی باز شدن باب پرسش در میان افراد است تا این کار از سوی برخی مذمت نشود؛ حتی پیامبرانی مانند ابراهیم(ع) برای یقین بیشتر در مورد چگونگی آفرینش، از خدا سؤال میکند یا در داستان خضر و موسی(ع)، خضر به پرسیدن موسی اعتراض ندارد، بلکه بهشتاب در پرسیدن معترض است.
این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به اینکه اسلام بر پرسیدن و تعقل در مسائل تأکید زیادی دارد، گفت: اینکه برخی میگویند تعقل با دینداری سازگار نیست، خطا و مسامحه صورت گرفته، زیرا باب پرسش در اسلام باز است. همچنین آموزههای دینی در شعائر و احکام و ...، عقلانی است و سخن و راز مگو نیست که خدا گفته و باب آن بستهشده باشد. روشنگری و اقناع هم از دیگر فواید بحث علل نویسی است؛ دین به دنبال اقناع است نه اسکات. مثلاً سؤال میشود، چرا امام علی(ع) وقتی به قدرت رسید، ماجرای فدک را پیگیری نکرد یا اینکه چرا سلیمان(ع) با مورچهها سخن گفت و اینکه چرا در داستان نوح(ع)، فرزندان کافران که گناهی هم نداشتند، مردند؛ امروزه به اینها شبهه میگویند ولی شبهه ریشه در بحرانسازی دارد و عمده اینها پرسش است.
وی بابیان اینکه باب ۳۲ عیون عمدتاً در مورد افعال انبیاست که مورد پرسش قرارگرفته، اضافه کرد: کتب عالمان در قرون اولیه با عناوین المقنع، المبسوط، الهدایه و ... نوشتهشده تا به اقناع مخاطب برسند، ولی در دوره اخباریون، آثاری با عناوین نهایةالحکمه و نهایةآلامال و ... مینویسند تا نشان دهند باب علم بسته است که این نوع نگاه سبب پیشرفت نیست. کسانی که میخواهند مبتنی بر آموزههای دینی، تمدن سازی کنند باید توجه کنند که تمدن با تعقل و پرسش و عقلانی دانستن آموزهها شکل میگیرد، ولی اگر باب را با تعبیر والله العالم ببندید تمدن تحقق نمییابد. کتاب عیون در اواخر عمر صدوق تألیف شده، یعنی در ۱۴ سال آخر که دوره پختگی یک عالم است؛ ایشان عیون را بعد از علل الشرایع نوشته و به صاحب بن عباد هدیه کرد زیرا او چند شعر در وصف امام رضا(ع) برای صدوق فرستاده بود.
محتوای برخی ابواب عیون
وی افزود: در فصل ۳۲، صدوق ۳۴ روایت بیان کرده که غالباً معارفی و در مورد انبیا و بخشی از آن افعال الله و چند روایت هم در مورد احکام است؛ نو بودن قرآن، ابوالقاسم بودن پیامبر و بحث امام علی(ع) و صحابه و بحث مهریه ازجمله موضوعات این باب است؛ باب ۳۳ تنها متمرکز بر مباحث فقهی از محمد بن سنان در موضوع طهارت تا دیات است و هیچ بحث معارفی ندارد؛ البته تقدیم و تأخر منظمی هم ندارد و سؤالات طرح نشده و فقط جوابها بیانشده است. در فصل ۳۴ هم روایاتی از فضل بن شاذان نقلشده و فضل در موقعیتهای مختلف مطالب را از امام شنیده و خودش آنها را تنظیم کرده که این بخش عمدتاً معارفی است، ولی مباحث فقهی هم دارد؛ این مطالب ۹۹ فقره و نقلهای فضل جزئی و ریز است و از تکلیف و مباحث امامت و مناسک و فقه تا زکات را دربردارد.
مهریزی تصریح کرد: بررسی و تحلیل تفاوتهای متن ابن سنان و فضل بن شاذان هم موضوع بسیار مهم و جدی است. بخشی از پژوهشهای حدیثی بنیادی ما باید به این سمتوسو برود تا در روایات تقطیع شده به متن اصلی برسیم. مثلاً صحیفه امام خمینی(ره) ۲۳ جلد است که سخنرانیهای امام در آن بهصورت کامل بیانشده است، ولی بنیاد تنظیم و نشر آثار امام، کاری را شروع کرده بود که مثلاً فلان سخنرانی در تاریخ فلان در جمع فلان افراد و در چه شرایط و مکانی انجامشده که کمک زیادی در فهم بهتر بیانات ایشان دارد.
وی به پاسخهای بیانشده در این ابواب در مورد افعال انبیاء پرداخت و اظهار کرد: در داستان سلیمان(ع) و مورچهها، سلیمان به رئیس آنها گفت مگر نمیدانی من پیامبرم و ظلم نمیکنم پس چرا مورچهها را ترساندی؟ مورچه جواب داد که ترسیدم حشمت دنیایی و عظمت حکومت تو مورچهها را بگیرد و از خدا غافل شوند یا در قصه غرق شدن فرعون، علت نپذیرفتن توبه او دیر کردن در توبه بیانشده ست. همچنین بیان این حکمت که فرعون بااینکه خودش را در آهن و همه تجهیزات حفظ کرده بود، نتوانست نجات یابد.
پرسشی از ماجرای نوح(ع)
این استاد حوزه گفت: در مورد غرق شدن کودکان در داستان نوح(ع) هم فرمودهاند که بچهها در این ماجرا نبودند، چون نسل قوم نوح، ۴۰ سال عقیم شد و هر چه مردند بزرگسالان کافر و کسانی که به اعمال آنها رضایت داشتند، بودند.
وی بابیان اینکه محتوای علل در دستهبندی ظاهری به اسرار احکام و مسائل پنهان تاریخی، تأویلات حدیثی، توضیحات اصطلاحات و واژگان و بخشی هم به فلسفه تشریع میپردازند، اظهار کرد: در بحث فدک و مواجهه امام علی(ع) هم اینگونه پاسخ دادهاند که امام فرمود: هدف ما از حکومت، پیگیری حقوحقوق پایمالشده شخصی خود نیست، بلکه قدرت را هم برای خدمت مردم به کار میبریم. همچنین در مورد علت اینکه زن حائض باید روزه را قضا کند، ولی نماز را نه؛ پاسخ دادهاند که چون نماز پیوسته است ولی روزه سالی یکبار از طرفی روزهداری با امور زندگی در تضاد نیست و وقت نمیگیرد، ولی نماز مستوجب صرف وقت و زدن از امورات زندگی است.
مهریزی در پایان به انتقاد از بیتوجهی به علل الشرایع در صدور فتاوا پرداخت و گفت: در مباحث فقهی چرا از عللی که امام گفته است رویگردان میشویم، درحالیکه سایر طهورات موردتوجه است. اینکه طهورات را در استنباطهای فقهی بهعنوان حکمت بیان کنیم توجیه ندارد، مگر دلیلی برخلاف آن باشد؛ بسیاری از مشکلات فقه با همین مسئله یعنی اخذ علل حل میشود، ازجمله در بحث هشت فرسخ و نماز مسافر بحث رفتوآمد عمومی مطرح است، زیرا در قدیم رفتوآمد با چهارپایان انجام میشد و یک روز طول میکشید، ولی امروزه با اتومبیل رفتوآمد میشود. لذا استبعادی ندارد که بیان کنیم فردی که مسافرت کوتاهی دارد، ولو اینکه بیش از هشت فرسخ باشد، مسافر تلقی شود.