امام رضا علیه السلام هشتمین جانشین از سلالۀ پاک آخرین پیامبر خدا در سرزمین خراسان آرمیده است. حرم مطهر رضوی یکی از مقدس‌ترین زیارتگاه‌های جهان و بزرگترین کانون توجه مسلمانان بوده و افزون بر مرکزیت دینی، از گذشتۀ دور،کانون معرفت، دانش، پژوهش و آموزش است.
آستان قدس رضوی در پرتو عنایات امام علی بن موسی الرضا (ع) و با الهام از رهنمون‌های حکیمانۀ بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، امام خمینی (ره) در معرفی این نهاد به عنوان مرکز ایران، و نیز، فرموده مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه‌ای، که این نهاد مقدس را ظرفیت فرهنگی عظیمی برای اثر گذاری در فضای عمومی کشور و جهان اسلام برمی‌شمارند، مهمترین رسالت خویش را ترویج معارف اهل بیت (ع) و گسترش معنویت و فرهنگ اسلامی می‌داند.
از این رو، با توجه به نیاز گستردۀ پژوهشی جهان اسلام در قلمرو علوم دینی، معارف اهل بیت (ع) و فرهنگ و تمدن اسلامی و نیز به منظور پاسخگویی به نیازهای پژوهشی و تحقیقاتی آستان قدس رضوی، در 21 آبان سال 1363 (1984م/1404 ق) مرکزی علمی - تحقیقاتی با عنوان بنیاد پژوهشهای اسلامی در شهر مشهد مقدس، بنیان یافت.
- ترویج و گسترش فرهنگ و علوم اسلامی در پرتو پژوهشهای بنیادی و کاربردی
- احیاء و نشر ذخایر و نفایس علمی- اسلامی
- ارتقای سطح علمی نیروهای پژوهشی در حوزه علوم اسلامی
- تأمین نیازهای پژوهشی آستانقدسرضوی، بهویژه نهادهای فرهنگی آن
- تشکیل گروه‌های پژوهشی در رشتههای مختلف علوم اسلامی
- جذب استادان و محققان کارآمد و شایسته به منظور تحقیق، تألیف، تصحیح و ترجمه آثار.
- احیاء تراث اسلامی به ویژه آثار کهن موجود در گنجینۀ کتابخانۀ آستان قدس رضوی.
- بهره‌برداری از ظرفیتهای دیگر مراکز پژوهشی و آموزشی و فرهنگی در قالب همکاری‌های علمی
- تأمین نیازهای پژوهشی و آموزشی دیگر نهادهای آستانقدس بهویژه نهادهای فرهنگی.
- افزایش سطح علمی محققان بنیاد با اعطای فرصتهای مطالعاتی و حضور در مجامع علمی داخلی و خارجی؛
- انتشار نشریات علمی و تخصصی
- برگزاری نشست‌ها، کرسی‌ها و همایش‌های علمی در سطح ملی و بین‌المللی
- حضور مؤثر در رویدادهای پژوهشی بین‌المللی از جمله نمایشگاههای کتاب به عنوان پایگاه علمی آستان قدس رضوی.
الف) پژوهشی
بنیاد پژوهشهای اسلامی فعالیت خود را با گروه‌های علمی-پژوهشی مطالعات قرآنی، حدیث پژوهی، تاریخ اسلام، فرهنگ و ادب اسلامی، روانشناسی، ترجمه عربی و ترجمه زبان‌های اروپایی آغاز کرد و بهتدریج با گسترش فعالیت‌ها، دیگر گروه‌ها از جمله فقه و اصول، نجوم و جغرافیای کشورهای مسلمان، کتابشناسی، کلام و فلسفه، کلام جدید، دائرةالمعارف آستانقدس، خراسانشناسی، ادبیات کودک و نوجوان، تراجم و انساب، تصحیح متون اسلامی، عبقاتالانوار، مطالعات فرهنگی زائر و دانشنامه الکترونیک به آن افزوده شد. ترکیب ساختار علمی و اجرایی و گروه‌های پژوهشی بنیاد حسب شرایط، تغییراتی داشته و به تدریج با تمرکزی بیشتر بر علوم اسلامی دنبال شده است.
افزون بر گروه‌های پژوهشی، پژوهشکده علوم اسلامی رضوی نیز تأسیس شد و پژوهشگرانی از حوزه و دانشگاه با تخصصهای گوناگون در این بنیاد به پژوهش مشغول‌اند.
همچنین این مرکز، پذیرای طرح‌های تحقیقاتی پژوهشگران و استادان دیگر مؤسسات علمی برای تأمین نیازهای پژوهشی خود است و می‌کوشد طرح‌های ملی و بین‌المللی تقاضامحور را در راستای اهداف خود، جذب نماید.
حوزه‌های پژوهشی بنیاد عبارت است از: 1- مطالعات قرآنی2- حدیث 3- فرهنگ و هنر اسلامی4- اخلاق و تربیت اسلامی 5- انقلاب و تمدن نوین اسلامی 6- فقه و اصول 7- تاریخ سیره اهل بیت و علم انساب 8- احیای تراث و نشر معارف اسلامی 9- مطالعات اجتماعی اعتاب مقدسه 10- ادیان و مذاهب 11- کلام و اندیشۀ اسلامی. نتایج پژوهش این گروه‌ها در قالب آثار مستقل به چاپ می‌رسد.
پژوهشکده علوم اسلامی رضوی از سال 1398 (2019م) فعالیت خود را با تشکیل گروه‌های زیر آغاز کرده است:
1- گروه تصحیح و ترجمۀ متون اسلامی
2- گروه تحقیقات علوم قرآنی و فقه جعفری
3- گروه فرهنگ، ادب و تمدن اسلامی
گفتنی است از آبان 1401، با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی و ابلاغ رئیس محترم جمهور، بنیاد پژوهشهای اسلامی به عنوان پژوهشگاه معرفی شد و ذیل وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به کار خود تداوم و گسترش داده است.
بخش خدمات پژوهشی به عنوان بازوی پشتیبان پژوهش وظایف متعددی بر عهده دارد. واحدهای این بخش عبارت‌اند از:
1- کتابخانۀ مرجع با موجودی بیش از 80 هزار جلد کتاب مرجع و تخصصی به زبان‌های فارسی و غیرفارسی
2- مرکز رایانه که مدیریت و پایش شبکۀ داخلی و پیشتیبانی نرم‌افزارهای تخصصی و امور سخت‌افزاری را برعهده دارد.
3- خدمات نشر به منظور انجام امور آماده‌سازی آثار چاپی بنیاد شامل حروفنگاری، ویراستاری فنی و ادبی، نمونهخوانی و طراحی جلد.
ب) ترویج و اجتماعی سازی
نشریات ادواری
فصلنامۀ مشکوة نشریهای پژوهشی در حوزۀ علوم و معارف اسلامی با گرایش آموزه‌های قرآن و حدیث است که انتشار آن از پاییز 1361 آغاز شد. پایبندی به رسالت علمی و فرهنگی آستان قدس رضوی، افزایش تعامل و تبادل علمی با دیگر مراکز پژوهشی و دانشگاهی و تأکید بر پژوهشهای گروهی از اهداف و راهبردهای مجله است. به دلیل رعایت موازین علمی در نگارش مقالهها و مستند بودن آنها، کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور در سال 1374ش رتبه علمی ـ ترویجی را به فصلنامۀ مشکوة اعطا کرد. این نشریه در قطع وزیری به زبان فارسی منتشر می‌شود و چکیده مقالهها به انگلیسی در پایان هر شماره میآید.
تقویم قدس رضوی سالنامۀ رسمی آستان قدس است که از سال 1363ش، همه‌ساله با طراحی زیبا و چشم‌نواز چاپ می‌شود. در این تقویم، برای هر روز از سال، متناسب با رخدادها و مناسبت‌های آن روز، آیه‌ای از قرآن یا حدیثی از معصومان علیهم السلام و نیز رهنمودی از بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، امام خمینی (ره) یا مقام معظّم رهبری درج شده است. رویدادها و مناسبت‌های گوناگون اسلامی، ملی و جهانی با نگاه به روزشمار مصوب شورای فرهنگ عمومی کشور، در این تقویم آمده است. از دیگر اطلاعات تقویم، تعیین زمان ورود و خروج قمر به برج عقرب در هر ماه و روز و ساعت کسوف و خسوف برای ادای فریضۀ نماز آیات است. سرانجام، شماره تلفن‌های مؤسسه‌ها و اداره‌های آستان قدس رضوی و مراکز مهم مشهد و تهران و در پایان، گزارشی مستند از تحول، توسعه و بالندگی آستان قدس رضوی در زمینه‌های گوناگون با تصاویر مناسب آمده است.
با عنایت به اینکه شورایی متشکل از استادان برجسته تاریخ، حدیث و علوم قرآنی محتوای تقویم قدس رضوی را تهیه می‌کنند، این تقویم به عنوان کتاب، در فهرست کتابخانه ملی ایران همه ساله ثبت می‌شود.
انتشارات
انتشار کتاب از مهمترین فعالیت‌های بنیاد پژوهشهای اسلامی است. این مؤسسه در قامت یک ناشر معتبر، تا کنون حدود دو هزار عنوان با شمارگان بیش از پانزده میلیون جلد کتاب منتشر کرده است. این آثار گسترۀ متنوعی از علوم اسلامی انسانی را دربرمی‌گیرد. موضوع آثار شامل علوم قرآنی؛ حدیث؛ سیرۀ معصومان (ع) و سرگذشت‌نامه‌ها؛ امام علی بن موسی الرضا (ع)؛ فقه و اصول؛ کلام و فرق اسلامی؛ فلسفه، عرفان و ادیان؛ اقتصاد اسلامی؛ زبان و ادب؛ هنر و معماری اسلامی؛ حقوق و علوم اجتماعی؛ اخلاق اسلامی و علوم تربیتی؛ ادعیه و آداب و رسوم مسلمانان؛ کلّیات؛ تاریخ و جغرافیا؛ هیئت و نجوم اسلامی؛ علوم طبیعی؛ کودک و نوجوان؛ نشریات ادواری و دیگر محصولات فرهنگی می‌شود.
بسیاری از این آثار مانند المعجم فی فقه لغة قرآن و سرّ بلاغته، فرهنگنامه قرآنی، نصوص فی علوم القرآن، سنن النبی، موسوعة الحدیث النبوي، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، المؤتلف من المختلف، عبقات الانوار، مجموعه آثار سید مرتضی، معجم المصطلحات الکلامیه، دائرةالمعارف آستان قدس رضوی و اطلس سادات ایران حاصل پژوهش گروهی بلند مدت پژوهشگران بوده که به صورت طرح‌های تحقیقاتی اجرا و منتشر شده است.
همایش‌ها، کرسی‌ها و نشست‌های علمی
بنیاد پژوهشهای اسلامی در راستای پژوهشهای بنیادین و ترویج فرهنگ و معارف اسلامی، اهتمام به برگزاری همایش‌های ملی و بین‌المللی، کرسی‌های علمی و ترویجی و نشست‌های تخصصی نموده است. همچنین با توجه به جایگاه علمی بنیاد در میان مؤسسات پژوهشی کشور، برنامه‌های پرشماری به صورت مشترک با دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و وزارت‌خانه‌های مختلف برگزار کرده است.
همکاری‌ها و تبادلات علمی
بخشی از فعالیت‌های بنیاد پژوهشهای اسلامی به صورت تقاضا محور براساس نیازهای پژوهشی مؤسسات و نهادهای مختلف داخلی و خارجی شکل گرفته است. انعقاد تفاهم‌نامه‌ها و قراردادهای گوناگون برای انجام پژوهشهای کاربردی حاصل این سویه از فعالیت‌های بنیاد است. برخی از نهادهای ملی و بین‌المللی همکار عبارت است:
1- اعتاب مقدس امامان معصوم در عراق
2- معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری
3- قوه قضائیه
4- مجلس شورای اسلامی
5- حوزه‌های علمیه قم، مشهد و اصفهان
6- سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی (سمت)
7- آستان قدس رضوی
8- بنیاد بین‌المللی امام رضا (ع)
و شماری از دانشگاه‌ها و مراکز علمی پژوهشی کشور و خارج از کشور.
شرکت در نمایشگاههای کتاب
بنیاد پژوهشهای اسلامی به عنوان سفیر علمی آستان قدس رضوی همواره در نمایشگاههای معتبر ملی و بین‌المللی حضور فعال در قالب عرضه آثار، رونمایی و نقد کتاب و برپایی نشست‌های علمی داشته است. حضور در نمایشگاههای بین‌المللی کتاب تهران، دوحه، مسقط، بغداد، نجف اشرف، کاظمین، استانبول و ...، همچنین مشارکت در نمایشگاههای تخصصی حوزوی و دانشگاهی داخلی، به ویژه مشهد، تهران و قم از این جمله است که افزون بر بازاریابی فعال و فروش آثار، گسترش ارتباطات علمی و فرهنگی با پژوهشگران و نهادهای پژوهشی نیز دنبال می‌شود.
با همین رویکرد، بنیاد در برخی ایام و مناسبت‌ها، نمایشگاههای آثار به ویژه در اماکن متبرکۀ رضوی برپا می‌کند.
افتخارات و عناوین
دستاورد پژوهشهای بنیادین و دقیق علمی منجر به گزینش آثار بنیاد در جشنواره‌های ملی و بین‌المللی گوناگون شده است. افتخارات بنیاد شامل کتاب برگزیده، شایسته تقدیر و نامزد در رویدادهای زیر است:
1- جایزه جهانی امام رضا(علیه السلام) لبنان
2- جشنواره کتاب سال جمهوری اسلامی ایران
3- جشنواره کتاب سال حوزه
4- جشنواره کتاب سال رضوی
5- جشنواره کتاب فردوسی
6- جشنواره کتاب امامت و ولایت
7- جایزه کتاب فصل
8- جشنواره کتاب سال دانشجویی
9- جشنواره بین المللی شیخ طوسی
10- جشنواره کتاب‌های آموزشی رشد
11- جشنواره کتاب برتر قرآنی